San’atshunosllik fakulteti Cholg`u ijrochiligi yo`nalishi 3-kurs h guruhi talabasi sayfiddinov mo`minjonning

Egilgan Zabur
20-asrning ixtirosi, egilgan psalteriya - bu psalteriya yoki zitherning bir turi bo'lib, ovoz paneli ustida to'xtovsiz torli yog'och ovoz qutisi mavjud. U oʻrta asrlardagi yirtilgan psalteriyadan sezilarli farq qiladi, chunki uning torlari kamon bilan chalishga imkon beradigan tarzda joylashtirilgan. U uchburchak shaklida bo'lib, har bir tor oldingisidan bir oz uzoqroqqa cho'zilgan, shuning uchun har birini alohida chalish mumkin. Xromatik egilgan psalteriyalarning bir tomonida o'tkir va yassi, qarama-qarshi tomonida diatonik notalar mavjud. Ovoz paneli markazida tovush teshigi yoki atirgul bor.Asbob bir vaqtning o'zida bitta notada chalinishi mumkin, xuddi skripka oilasi asboblarida bo'lgani kabi, bir qo'l bilan ushlab, ikkinchi qo'li bilan ta'zim qilib, yoki uni tekis qo'yib, har bir qo'lda kamon bilan chalish mumkin, xuddi bolg'acha singari.
Ba'zi cholg’uchilar ikki marta to'xtashni osonlashtirish uchun bir qo'lida ikkita kamon tutadilar. Morin xuurning kelib chiqishi haqidagi mashhur afsona Sukhe ismli bolakaydir, uning qimmatbaho oq otini yovuz xo'jayin o'ldirgan. Otning ruhi Sukhega tushida keldi va unga uning tanasidan asbob yasashni buyurdi, shunda ikkalasi abadiy birga bo'lsin. Sukhe cholgʻu boʻyni sifatida otning suyaklari, ot juni torlari, yogʻoch tovush qutisini qoplagan ot terisi va otning kallasiga oʻxshab oʻyilgan oʻram bilan birinchi morin xuurni yaratdi.

II-Bob. O’zbek milliy kamonli cholg’ular
2.1. G`ijjak,G`ijjak bas va G`ijjak kontrabas sozlanish va yasalishi.

G ’ijjak
Oʻrta asr musiqa risolalarida bayon etilgan rivoyatlarga koʻra gʻijjakni (gʻipchak nomi bilan) Forobiy yaratgan, Ibn Sino dastlabki 2 torini kvartaga soxtagan,Qulmuhammad Udiy esa Gʻijjakka 3-torni qoʻshgan. Ungacha 2 simli gʻijjakda ipakdan eshilgan yoki simli aks-sado beruvchi torlar soni 8-11 tagacha boʻlgan.
Alisher Navoiyning „Majolis un-nafois“ asarida aytilishicha, gʻijjakni chala bilish barcha saroy sozandalari uchun shart boʻlgan. Oʻrta asrda Alijon Gʻijjakiy, Xoʻja Oʻzbek Gʻijjakiy kabi sanʼatkorlar mashhur boʻlgan.
Gʻijjakning kosaxonasi ustidagi teri sovuq, nam sharoitida choʻkib ketishi, ingichka simlarining ovozi noqisligi tufayli Oʻzbekiston (ayniqsa Andijon)da 19-asr oxiridan gʻijjak oʻrniga anʼanaviy ansambllar tarkibida skripka ishlatila boshladi. Ammo keyinchalik asbob mukammalashtirildi va undan yana keng qo'llanila boshlandi. 1940-yillarda gʻijjakning oʻzbek xalq cholgʻulari orkestrida ishlatiladigan alt, bas va kontrabas turlari yaratilgan. Mazkur orkestrlar tarkibida Gʻijjakchilar guruhi xuddi simfonik orkestrdagi kamonli sozlar guruhi (skripka, alt, violonchel, kontrabas) kabi yetakchilik qiladi. Hozir xalq cholgʻu orkestrida Gʻijjak-bas oʻrniga qoʻbiz-bas (yoki violonchel), Gʻijjak-kontrabas oʻrnigab kontrabasning oʻzi ishlatiladi. Gʻijjakning inson ovoziga yaqin, nozik va dardli tovushi, qochirimlarga boy, xonaqoiy ijro uslubi tufayli milliy mumtoz musiqa ansambllarida asosiy oʻrin tutadi.
G’ijjak musiqa cholg’usi boshqa cholg’ular qatori juda qadimgi musiqa cholg’usi hisoblanadi. O’rta Osiyo halqlari, xususan o’zbeklar orasida qadimdan keng tarqalgan, kamoncha bilan chalinadigan torli cholg’u asbobdir. O’tmishda g’ijjakning kosasi qovoqdan, kokos yong’og’i (norjil yong’og’idan) yasalib, ichini kovak qilib o’yib yasalgan. Kosasinning ustiga baliq terisi va pufak qoplangan. Dastasi tut yoki yong’oq va o’rik daraxtlarining yog’ochlaridan ishlangan.
Dastlabki davrda g’ijjakda ikkita tor kvarta oralig’ida sozlangan, ba’zan ashulachilarning ovoziga moslashtirib sozlashgan. Kosaning pastki qismiga tayoqcha o’rnatilib, ijrochining tizzasiga qo’yib, o’tirgan holda chalingan.
Dastasi dumaloq bo’lib, kosaga yaqinlashib borgan sari kengaytirilib ishlangan. O’sha davrda g’ijjak unison, yakka tartibda, ansambl jo’rligida ham ijro etilgan. Kamonchasining qillari (otning dumidan ishlanadi) chalish vaqtida o’ng qo’l barmoqlari bilan tortib chalingan. Abduqodir Marog’iy (G’oyibiy XV asr) "Musiqa ilmida ohanglar to’plami" risolasida kamoncha, yetti torli g’ijjak kabi bir turdagi, musiqa cholg’ulari borligi haqidagi ma’lumotlar bilan boyitdi.
Darvish Alining musiqiy risolasi (XVI-XVII asrlar) O’rta Osiyo musiqasini o’rganishda qimmatbaho manbadir. Mazkur asarda mashhur xonandalar va cholg’uchilar, bastakorlarning ijodiy tarjimai hollari bayon etilgan. Risolaning beshinchi va oltinchi boblarida o’sha davrda ko’pgina Sharq mamlakatlarida qo’llashgan halq cholg’u asboblari haqida ma’lumotlar batafsil bayon qilingan. Darvish Ali ta’rif bergan cholg’ulardan yettasi o’sha davrda keng tarqalgan. Ular tanbur, chang, qonun, ud, rubob, qobiz va g’ijjaklardir.
O’sha paytdagi eng yetuk ijrochi bo’lgan Ustoz Zaytuniy-G’ijjakiy, Shayx Ahmadiy Qobiziy, Amir Mastiy Hirotiy (Qobiz) lar halq cholg’u ijrochiligida muhim o’rin tutganlar.
Zahiriddin Muhammad Bobirning (1483-1530) e’tirof etishicha, Alisher Navoiy o’z davrida ko’plab ijrochilarni, shu jumladan ud chaluvchilarni, naychilar, g’ijjakchilarni o’z iste’dodlarini namoyon etishiga ko’maklashgan. Bobirning ta’kidlashicha o’sha davrda mohir g’ijjak cholg’uchisi Shoh Quliy G’ijjakiy alohida o’rinda turadi.
XX asr boshlarida cholg’u ijrochilik san’ati ancha yuqorilab ketdi. Musiqa o’quv yurtlari, Toshkent Davlat konservatoriyasi tashkil qilinib, cholg’uchilik ancha ilgarilab ketdi. Yangi-yangi sozlar paydo bo’la boshladi. 1948 yilda Toshkent Davlat konservatoriyasida orkestr sinfi ochilib, bu yerda bir necha mutaxasislar har turdagi musiqa cholg’ularidan saboq bera boshladilar.