Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Davr xarajatlari hisobi

Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizomga binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich. Bevosita ishlab chiqarish- jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajri-ba-konstrukgorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliya-ti bilan bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bovingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xa-rajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotil-gan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi.
Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: mahsulotni sotish xarajatlari; boshqaruv xarajatlari;
boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
ishlanmalari xarajat-
lari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari.
Sotish xarajatlariga quyidagilar kiritshshdi:
tovarlarni temir yo‘l, havo, avtomobil, dengiz, daryo orqali va ot-ulovda tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari, shuningdek transport vositalarining to‘xtab qolishi uchun to‘langan jarimalar kiradi;
savdo va umumiy ovqetlanish korxonalarining muomala chiqimlari, shu jumladan:
mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotilishi bilan bog‘liq mehnatga xaq to‘lash xarajatlari,
bunga ma’muriy-boshqaruv apparati xodimlariga haq to‘lash kirmaydi; ish haqiga taalluqli ijtimoiy sug‘urta xarajatlari;
savdo extiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, n shootlar va xonalarni
ijaraga berish, saqlash va ta’mirl; xarajatlari; asosiy vositalar va nomodsiy aktivlar amortizatsiyas sanitariya kiyimlari, sochiq va dasturxonalar, arzon tez eskiruvchan buyumlar,
oshxona anjomlari va idish-tovo larni eskirishi; gaz, yoqilg‘i, elektr energiyasi xarajatlari;
tovarlarni saqlash, ishlov berish va navlarga ajrati xarajatlari; savdo reklamasi xarajatlari;
tashish, saqlash va sotishda me’yorlar doirasida va ula) dan ortiqcha tovarlar
talafotlari; idishlar xarajatlari;
mol-mulkni majburiy sug‘urtalash xarajatlari;
mexnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi xg rajatlari;
havo haydagichlarni o‘rnatish va saqlash, mashinalar E ularning harakatlanadigan qismlari, tuynuklar, teshikla va hokazolarni g‘ov bilan o‘rab qo‘yishning joriy (nokapi tal tusdagi) xarajatlari; maxsus kiyim va maxsus poyabzalning eskirishi;
maxsus kiyim, maxsus poyabzal va yakka tartibdagi himo yaning boshqa vositalari, dasturxon va sochiqlar hamda sa nitariya kiyimini yuvish, tuzatish va dezinfeksiyalash uchu! korxonalar, ta’mirlovchi va boshqa yuridik shaxslarga ha) to‘lash; maxsus kiyim va poyabzalni tozalash va tuzatish uchun sarflangan materiallar
qiymati; umumiy ovqatlanish va savdo xodimlarini tabbiy ko‘rikdan o‘tkazganlik uchun
tabbiy muassasalarga to‘lanadigan haq kassa xo‘jaligini yuritish va tushumni inkassatsiyalash chiqimlari; umumiy ovqatlanish korxonalarida qog‘oz salfetkalar, dasturxonlar, stakan va
taqsimchalar, bir marotaba foyda-laniladigan anjomlar qiymati;
— belgilangan me’yorlar doirasvda va undan ortiq dara-jada, sotish bozorlarini o‘rganish xarajatlari (marketing, reklama xarajatlari);
—yuqorida qayd etilmagan sotishga doir boshqa xarajatlar.
Ma’muriy xarajatlarga quyidagilar kiritiladi:
boshqaruv apparati xodimlariga taalluqli mehnatga haq to‘lash xarajatlari; boshqaruv apparati xodimlariga taalluqli ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar;
xizmatga engal avtotransporti va xizmat va boshqa mikroavtobusini saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari;
xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va uning tarkibiy bo‘linmalarini tashkil etish va boshqarish xarajatlari;
boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, ogoxlantirish vositalari, hisoblash markazlari va ishlab chiqarishga taalluqli bo‘lmagan boshqa texnik boshqaruv vositalarini saqlash va ularga xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
ijara, xizmatlar ko‘rsatgani uchun aloqa uzellariga haq (ATS, uyali, yo‘ldosh, peyjing aloqasi);
belgilangan me’yorlar doirasida va undan ortiqcha xalqaro va shaharlararo telefon so‘zlashuvlariga haq to‘lash;
ma’muriy-boshqaruv extiyojlari uchun bino va xonalar ijarasiga haq to‘lash; ma’muriy maqsaddagi asosiy vositalarni saklash va ta’mirlash xarajatlari, shuningdekularning eskirishi (amortizatsiyasi);
yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, vdoralar,
uyushmalar, konsernlar va hokazolarni saklashga ajratmalar:
ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘lanmagan xodimlar va mol-mulkning majburiy sug‘urtasi;
belgalangan me’yorlar doirasida va undan ortiqcha boshqaruv xodimlarining xizmat safarlari xarajatlari;
belgilangan me’yorlar doirasida va undan ortiqcha vakillik xarajatlari;
xonalarni bepul berish xarajatlari, umumiy ovqatlanish korxonalariga kommunal xizmatlar qiymatini to‘lashva hokazo;
bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo‘lmagan, tabiatni muhofaza qilish maqsadidagi jamg‘armalarni saqlash va foydalanish bilan bog‘liq joriy xarajatlar,
shu jumladan ifloslantiruvchi moddalarni atrof muhitga yo‘l qo‘yiladigan me’yorlar doirasida va undan ortiqcha tash-laganlik (oqizganlik) uchun to‘lovlar. *Boshqa operatsion xarajatlarga quyidagilar kiritiladi:
xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, me’yorlar doirasida va undan ortiqcha, bundan yangi joriy etilayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektda ishlashga qabul qilinadigan xodimlar mustasno;
loyihalar va qurilish-montaj ishlaridagi kamchilik- larni, shuningdek ob’ekt huzuridagi omborgacha tashishda yuz bergan shikastlanish va deformatsiyalarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, korroziyaga qarshi ximoya nuqsonlari yuzaga keltirgan taftish (uskunani muhofazalash) xarajatlari va etkazib berish hamda ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga, kamchiliklar, shikastlanish yoki zararlar uchun mas’ul etkazib beruvchi yoki boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar hisobiga mazkur xara- jatlar to‘lanishi mumkin bo‘lmagan darajada amalga oshiriladigan shunga o‘xshash boshqa xarajatlar;
maslahat va axborot xizmatlari uchun to‘lanadigan xaklar;
shu jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt muassisla- ridan (mulqdorlaridan) birining tashabbusi bilan o‘tka- ziladigan auditorlik xizmatlariga to‘lanadigan haq;
o‘zining xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo‘jaliklarini saqlashdan ko‘riladigan zararlar;
bevosita xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida ishtiroki bilan bog‘lanmagan sog‘liqni saklash va dam olish- ni tashkil etish tadbirlari;
xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan ishlar (xizmat)lar- ni bajarish xarajatlari (shahar va qo‘rg‘onlarni obodonlash- tarish ishlari, qishloq xo‘jaligiga yordam ko‘rsatish va bosh- qa turdagi ishlar); kompensatsiyalovchi va rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar, shu jumladan:
O‘zbekiston Respublikasi hukumataning qarorlari bo‘yicha kompensatsiya
to‘lovlari; ko‘p yil ishlagani uchun bir galgi mukofotlar, takdirlash va to‘lovlar, shu jumladan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning qaroriga ko‘ra natura to‘lovlari, shuningdek ular bo‘yi-cha ijtimoiy fondlarga hisoblab yozilgan summalar; majburan ishga kelmaganlik yoki kam haq to‘lanadigan ishni bajarganlik vaqti uchun qonun hujjatlariga muvo-fiq yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektning qaroriga ko‘ra haq to‘lash; mehnat qobiliyati vaqtincha yo‘qotilgan taqdirda qonun hujjatlariga binoan
belgilangan haqiqiy ish haqina qadar qo‘shimcha to‘lovlar; malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash tizimida o‘qitilgan vaqgda asosiy ish joyidan ishchilarga, ular ishdan ajralgan holda xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishchi va xiz- matchilariga to‘lanadigan ish haqi; o‘n ikki yoshgacha ikki va undan ortiq bolalari yoki o‘n olti yoshgacha nogiron bolasi bo‘lgan ayollarga, qonunchilik-ka muvofiq, qo‘shimcha ta’til uchun haq to‘lash; xodimlarga bepul tovarlar, mahsulot va boshqa boylik-lar berish yoki xodimlar uchun ishlar, xizmatlarni bajarish; xodimlar xarajatlarini to‘lash (ovqatlanish, yo‘lda yurish, dam olish va davolanishga yo‘llanmalar, ekskursiya va sayoh-atlar, sport seksiyalari, to‘garaklar, klublardagi mashg‘ulot-lar, madaniy-ko‘ngil ochish va jismoniy tarbiya (sport) tad-birlarida qatnashish, xodimlarning shaxsiy iste’moli uchun tovarlarga yozilish va shunga o‘xshash boshqa to‘lovlar);
— ish haqini xisoblashda xisobga olinmaydigan to‘lov va xarajatlar, shu jumladan:
qonun hujjatlariga muvofiq bola ikki yoshga etishiga qadar uni parvarishlash
bo‘yicha oylik nafaqa to‘lash xara-jatlari; pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mexnat fax-riylariga to‘lanadigan
bir yo‘la nafaqalar; ularni qayta tuzish, xodimlar soni va jadvali qisqarishi munosabati bilan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan bo‘shatib olinayotgan xodimlarga qonunga muvofiq to‘lanadi-gan to‘lovlar; xodimlarga to‘lanadigan moddiy yordam;
— joylardagi davlat hokimiyati organlari tomonidan belgilangan me’yornomalar doirasida va undan ortiqcha sog‘liqni saklash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari,\maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari, sog‘lomlashti-rish maskanlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalq ta’-limi muassasalari va uy-joy fondi ob’ektlarini tutib turish xarajatlari (shu jumladan amortizatsiya ajratmala-ri va barcha turlardagi ta’mirlashni o‘tkazish xarajatlari); •*— vaqtincha to‘xtatib qo‘yilgan ishlab chiqarish quvvat-lari va ob’ektlarni saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari); bank va depozitariy xizmatlariga haq to‘lash;
ekologiya, sog‘lomlashtirish va boshqa xayriya jamg‘armalariga, madaniyat,
xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari,muassasa va tashkilotlariga badallar; byudjetga majburiy to‘lovlar, soliqlar, yig‘imlar, amaddagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo‘jalik yurituvchi sub’ekt xarajatlariga kiritiladitan, byudjetdan tashkeri maxsus jamg‘armalarga ajratmalar;
— zararlar, jarimalar, penyalar, shu jumladan:
bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo‘yicha talafotlar; bevosita ishlab chiqarish jarayoniga taalluqli bo‘lmagan moddiy boyliklarning
tabiiy yo‘qolish me’yorlari doira-sida va undan ortiqcha talafotlar va kamomadlari; ishlab chikerish zaxarilari va tayyor mahsulotni past baho usuli yoki sotishning sof qiymati bo‘yicha qayta baholash yoki narxni tushirish natijasvda ko‘rilgan zararlar; idish bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zararlar; sud chiqimlari;
gumonli qarzlar bo‘iicha zaxiraga ajratmalar;
da’vo muddati o‘tib ketgan debitorlik qarzi va uvdirish mumkin bo‘lmagan boshqa qarzlarni hisobdan chiqarish za-rarlari, shuningdek qonunga muvofiq yuridik va jismo-niy shaxslar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha gumonli qarzlar-ni hisobdan chiqarishdan ko‘rilgan zararlar; hisobot yilida aniqlangan o‘tgan yidlar operatsiyalari bo‘yicha zararlar; tabiiy ofatlardan kurilgan qaplanmaydigan talafotlar va zararlar (ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor buyumlar va boshqa moddiy boyliklarning yo‘q qilinishi va buzilishi, ishlab chiqarish to‘xtashidan ko‘rilgan talafotlar va hoka-zo), shu jumladan tabiiy ofatlarning oldini olish va oqibatlarni tugatish bilan bog‘liq xarajatlar; aybdorlari aniqlanmagan yoki zarur summalarni aybdor tomon hisobiga qoplab
bo‘lmaydigan holda o‘g‘irliklardan ko‘rilgan zararlar; xo‘jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan uch yil davomvda va undan ko‘p vaqg foydalanilgan asosiy vositalarni sotishdan ko‘rilgan zararlar, xo‘jalik yurituvchi sub’ektning boshqa mol-mulkini (aktivlarini) sotishdan ko‘rilgan zararlar, shunin-gdek xo‘jalik yurtuvchi sub’ekg asosiy vositalari va boshqa mol-mulkini (aktivlarini) hisobdan chiqarish, bepul berish va boshqacha chiqib ketashlaridan ko‘rilgan zararlar; xo‘jalik shartnomalari shartlarini buzganlik uchun, shu jumladan etkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan bel-grshangan yoki e’tirof etilgan jarimalar penyalar, vaqtida to‘lanmagan to‘lovlar va boshqa xil sanksiyalar, shuningdek etkazilgan zararlarni to‘lash xarajatlari; soliq qonunchiligi va boshqa qonun xujjatlarini buzganlik uchun jarima va
penyalar; to‘langan boshqa jarimalar; —boshqa xarajatlar.
Hisobot davrining kelgusida soliq solish bazasidan chiqariladigan xarajatlariga sarmoyalashtarish bilan bog‘liq bo‘lmagan va sarmoyalashtiriladigan asosiy vositalar qiy-matiga kiritilmaydigan xarajatlar taalluqlidir. Ularga quyidagilar kiritiladi:
—yangi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, ishlab chiqarishlar, sexlar, agregatlarni o‘zlashtirish xarajatlari, shu jumladan:
mashina va mexanizmlarning ayrim turlarini yakka tartibda sinash va ular
montajining sifatini tekshirish maqsadida barcha turdagi uskunalar va texnik qurilmalarni sinash; uskunani etkazib beruvchi zavodlar yoki ularning topshirigiga binoan
ixtisoslashtirilgan korxonalar amalga oshi-radigan otaliq-mantaj; qurilayotgan korxona direksiyasini direksiya bo‘lmaganda —texnik nazorat guruhini saqlash xarajatlari, (ma’muriy xarajatlar), shuningdek yanga xo‘jalik yurituvchi subektlar va ob’ek-tlarni foysalanishga qabul qilish bilan bog‘liq xarajatlar; yangi ishga tushirilayotgan xo‘jalik yurgauvchi sub’ektlarda ishlash uchun
xodimlar tayyorlash xarajatlari;
ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlarini o‘tkazish, xom ashyo va materiallarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan bog‘liq yanga texnologiyalar yaratash va qo‘llanilayotganlarini takomillashtirish, shuningdek mahsulot sifatini oshirish xarajatlari; boshqaruv tizim va vositalarini yaratish hamda takomillashtirish xarajatlari; turkumli va ommaviy ishlab chiqariladigan mahsulot hamda texnologik
jarayonlarning yangi turlarini tayyorlash va ishlab chiqarilishini o‘zlashtirish xarajatlari; qonun hujjatlariga muvofiq ishchi kuchini tanlash bilan bog‘liq xarajatlar; ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik va ratsionalizatsiyalash, tajriba eksperimental ishlar o‘tkazish, ixtirolar va ratsionalizatorlik takliflari
bo‘yicha model va namunalarni tayyorlash va sinash, ixtirochilik va ratsionalizatsiyalash bo‘yicha ko‘rgazma va ko‘riklar, tanlovlar, sertifikatlash va
boshqa tadbirlarni tashkshg etish, mualliflik taqdirlashlarini to‘lash xarajatlari va boshqa xarajatlar; qazib oluvchi tarmoqtarda tayyorlash ishlariga doir xarajatlar agar ular kapital xarajatlarga taalluqli bo‘lmasa (ya’ni asosiy vositalar sifatida sarmoyalashtirilmasa); xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni ishlab chiqaruvchi liniyalarni rivojlantirish (takomillashtirish) xarajatlari.