Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Ekonometrikaning hozirgi zamon asosiy yo*nalishlari
Yuqorida iqtisodiyotdagi matematik uslublar to‘g‘risida fikr yuritgan edik (Kurno, Tyunen). Unda iqtisodiyotni dastlab matematika, statistikadan foydalanib tahlil etish usullari berilgan. XX asrda bu yo‘nalish yana yuqori bosqichga ko‘tarildi. Bu yo'nalishning muhim xususiyati shuki, uning namoyandalari iqtisodiy ta’limotlar va iqtisodiy tahlillarda matematika uslublarini keng qo'llaydilar.
Davr taqozosi bilan iqtisodiyotdagi ekonometrika yo‘nalishi ham tobora rivojlanib, takomillashib bormoqda. Evolyutsiya davomida uning namoyandalari qo‘llaydigan tushunchalar o‘zgarmoqda, bugungi kunga kelib miqdoriy tahlil usullari ham rivojlanmoqda, tahlil sohasi ham kengayib bormoqda. Quyidagi omillar bu yo‘nalishning rivojini zaruratga aylantirdi:

1. 
   Tahlilning matematik va statistik uslublarining rivoji, ayniqsa, matematik programmalash, turli o‘yinlar nazariyasi, matematik statistikaga oid ishlaming ko‘payishi.
   
2. 
   Ilmiy-texnika taraqqiyotining rivoji, fanning yangi tarmoqlarining paydo bo‘Iishi, xususan, kibernetika, elektron-hisoblash texnikasi, kompyuterlar tizimi, iqtisodiyot sohasidagi informatsiyaning tobora ko‘payishi, bu informatsiyani tayyorlash, uzatish, qabul qilish va qayta ishlash hajmlarining keskin ortib ketishi.
   

Umuman hozirgi davrda hayotni, uning muhim qismi bo‘lgan iqtisodiyotni bu yo‘nalishsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu sababli ekonometrika ham ilmiy, ham amaliy jihatdan muhim bo‘lib qoldi.
Foydalilik (naf) funksiyasini topish uchun ne’matlar to‘p!ami afzalligi konsepsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U o‘yin nazariyasiga asoslanib, individumning maksimum yutuqqa intilishi sharoitidan kelib chiqib, iste’molchining o‘zini tutish modelini ishlab chiqdi. Bunda ne’matlar foydaliligi konsepsiyasi psixologik talabni qondirish mezonlari bilan bog‘lab o‘rganiladi.
R.Xuker (Buyuk Britaniya) tomonidan korrelyatsion tahlil o‘tkazilgan, bunga rus statisti A.A.Chuprov ham ancha hissa qo‘shgan. Ekonometrika alohida ilmiy yo'nalish sifatida iqtisodiy nazariya, matematika va statistikadan 20-30-yillarda ajraiib chiqdi, bu xususan

6. 
   Mur va G.Shuls (AQSh) asarlari tufayli ro‘y berdi. «Ekonometriya» matni birinchi bor polshalik iqtisodchi P.Chompa (1910) tomonidan ishlatildi (ekonometrika va ekonometriya iboralari teng kuchli hisoblanadi), ilmiy qo‘llanuvga esa norvegiyalik iqtisodchi R.Frisk (1926) kiritdi. U I.Fisher, I.Shumpeter, Ch.Rouz va boshqa amerikalik olimlar bilan birga «Xalqaro ekonometriya jamiyati»ning tashkilotchisi hamdir (1930). Bu jamiyat 1933-yildan «Ekonometrika» jurnalini nashr etadi.
   

U.Mitchell va u boshqargan «iqtisodiy barometrlar»ning Garvard maktabi vakillari ham bu yo‘nalishga katta hissa qo'shmoqdalar. Keyingi davrda italiyalik iqtisodchilar E.Barone va M.Pantaleoni, amerikalik I.Fisher, G.L.Mur, E.Chemberlin, shvetsiyalik K.Viksell, G.Kassel va boshqalar bu sohada muhim yutuqlami qo‘lga kiritdilar.
30-yillardagi tadqiqotlar asosan iqtisodiy sikl muammolari bilan bog‘liq bo‘lib, ular bu sikl sabablari va iqtisodiy konyunktura xarakterini aniqlashga bag'ishlangan. I.Fisher, R.Frish, M.Kaleyskiy va ayniqsa, Ya.Tinbergen bu sohada qator tadqiqotlar o‘tkazdiIar. Niderlandiyalik olim Tinbergen ba’zi sikllar konsepsiyalarini iqtisodiy modellar yordamida tekshirishga urinib koTdi. U bunday sikllardan 1919-1932- yillardagi AQSh, 1870-1913-yillardagi Angliya va 1923-1937-yillardagi Niderlandiya iqtisodiy modellarini tuzib chiqdi: ular ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, matematik-statistik usiublaming rivojiga kattaturtki bo‘ldi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, odatda o‘zgaruvchilar yoki ulaming logarifmlari orasidagi bog'lanish chiziqli bo‘ladi, ya’ni ulaming grafigi to‘g‘ri chiziq bo‘ladi. Shunday tenglamalar yo‘li bilan talab (narxlar, mahsulot hajmi, daromad, soliq va boshqalar), taklif, chiqimlar, import- eksport va boshqa funksiyalami ifodalash mumkin. Ishlab chiqarish funksiyalari ham shu tipdagi tenglamalar guruhiga kiradi. Birinchi, eng oddiy ishlab chiqarish funksiyasi Ch.Kobb va P.Duglas (AQSh, 1928) tomonidan tuzildi, keyin R.Solou, K.Arrou (AQSh)lar tomonidan umumlashtirildi, unda ishlab chiqarish ko'lami, texnika taraqqiyoti va boshqa omillar ham hisobga olindi. Bunday regressiv modellar alohida mahsulotlar, korxona va firma, tarmoq va umumxalq xo‘jaligi uchun ham tuzilishi mumkin. 30-yillarda Ya.Tinbergen (Niderlandiya), 50- yiliarda L.Klayn (AQSh), R.Stoun (Buyuk Britaniya) korrelyatsion ko‘p faktorli modellami tuzdilar, unda alohida kapitalistik mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishlab chiqarish, shaxsiy va davlat talabi, narx, soliq, tashqi savdo oboroti, kapitalning ishlatilishi va jamg‘arilishi, ishchi kuchi taklifi va boshqa o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi statistik aloqadorlik o‘z aksini topgan.
Xalq xo‘jaligi tarkibini tahlil etish maqsadida tarmoqlararo balans tipidagi modellardan foydalaniladi. Dastlab, bunday model 1925-26- yillarda sobiq SSSRda P.I.Popov (1872-1950) rahbarligida ishlab chiqildi. Keyinchalik bu uslub V.Leontev (asli rossiyalik, AQSh) tomonidan rivojlantirildi va moliya oqimlari tarkibini o‘rganish uchun R.Frish tomonidan tatbiq qilindi.
Marksning qayta ishlab chiqarish sxemasi modeli sovet iqtisodchisi G.A.Feldman (1928) tomonidan tayyorlandi. Kapitalistik sikllaming iqtisodiy dinamika modellari Tinbergen, Frish, M.Kaleskiy, J.Xiks, R.Xarrot, P.Samuelson va boshqalar tomonidan ishlab chiqildi.
Ekonometrika uslublari ko‘pincha ekstrapolyatsiya tendensiyalariga asoslangan.
Sovet olimi L.V.Kantorovich chiziqli programmalash (1939) uslubining asoschisi hisoblanadi. U V.V.Novojilov, A. L. Lure (SSSR),