Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

II-BOB. BYUDJET TAQCHILLIGI VA UNI MOLIYALASHTIRISH USULLARI

2.1. Byudjet taqchilligi tushunchasi va uning sabablari. Davlat qarzi

Byudjet taqchilligining mamlakat iqtisodiyoti uchun oqibatlarini yumshatish maqsadida byudjet taqchilligini boshqarish bo‘yicha bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish mumkin.

. Byudjet taqchilligini qo'shimcha pul chiqarish hisobiga qisqartirish yoki hatto to'liq qoplash mumkin. Bunday chora inflyatsiyani qo'zg'atadi, bu ichki qarzni qadrsizlantiradi va unga xizmat ko'rsatish xarajatlarini pasaytiradi. Agar inflyatsiya darajasi etarlicha yuqori bo'lsa, davlat qimmatli qog'ozlari bo'yicha foiz stavkalari hatto salbiy bo'lishi mumkin. Biroq, giperinflyatsiyaga aylanib ketadigan yuqori inflyatsiya davlat iqtisodiyotiga o'ta zararli bo'lib, degradatsiyaga olib keladi. pul tizimi, aholi jamg'armalarining qadrsizlanishi, iqtisodiy tanazzul. Bundan tashqari, inflyatsiya sharoitida davlat majbur yangi masala davlat qimmatli qog'ozlari yuqoriga olib keladi stavka foizi va shuningdek kiriting qimmat baho qog'ozlar suzuvchi foiz stavkasi bilan. Bu byudjet taqchilligini emissiya bilan qoplash afzalliklarini sezilarli darajada yo'q qiladi.
Byudjet taqchilligini soliq bilan qoplash. Qo'shimcha soliqlarning joriy etilishi va amaldagi soliqlar stavkalarining oshirilishi qisqa muddatda byudjetni to'ldirish imkonini beradi. Biroq, bunday chora kelgusida foyda keltirmaydigan investitsiyalar va tadbirkorlik faoliyatiga, natijada ishlab chiqarishning qisqarishiga va iqtisodiyotning bir qismini yashirin sektorga o'tishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, byudjet taqchilligini soliq bilan qoplash faqat qisqa muddatli samara beradi, keyinchalik soliq solinadigan bazaning pasayishi hisobiga byudjet daromadlarini kamaytiradi.
Byudjetni sekvestrlash. Byudjetning barcha xarajat moddalarini ma'lum ulushga mutanosib ravishda qisqartirishni ifodalaydi. Kirishdan oxirigacha amal qiladi moliyaviy yil. Sekvestrlash doirasida ro'yxati oliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadigan bir qator himoyalangan xarajatlar moddalari bo'lishi mumkin. Bir qator moddalarni (masalan, tashqi qarzga xizmat ko'rsatish) sekvestr qilib bo'lmaydi.
Masalan, Amerika Qo'shma Shtatlarida byudjet xarajatlari moddalarining to'g'ridan-to'g'ri (majburiy) va ixtiyoriy bo'linishi mavjud. To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar amaldagi qonunchilik bilan kafolatlanadi ( ijtimoiy imtiyozlar, dasturlari tibbiy yordam h.k.) va kesish mumkin emas. Diskretsiya xarajatlari har yili AQSh Kongressi tomonidan kelgusi yil byudjetining bir qismi sifatida ko'rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Shu bilan birga, bunday xarajatlarning chegarasi belgilanadi. Agar byudjetning haqiqiy xarajatlari ushbu chegaralardan oshib keta boshlasa, u holda byudjet taqchilligini kamaytiradigan sekvestr mexanizmi ishga tushiriladi (Gramm-Rudman-Xollings qonuni).
Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning ikki turi mavjud - naqd pul va qarz. Naqd moliyalashtirish deganda davlat byudjet taqchilligini qoplash uchun markaziy bankdan kreditlar olishini bildiradi. Aslida, bu qo'shimcha mablag'larning muomalaga chiqarilishini (emissiyasini) nazarda tutadi. Bunday moliyalashtirish faqat ekstremal holatlarda qo'llaniladi, chunki undan foydalanish iqtisodiyot uchun juda salbiy oqibatlarga olib keladi. Bunday vositani amalga oshirish natijasida milliy valyutadagi pul massasi tovarlar va xizmatlar bilan ta'minlanmagan miqdorga oshadi. Oqibatda inflyatsiya kuchayib bormoqda, normal narx belgilash mexanizmi buziladi, bu esa pirovardida milliy valyutaning qadrsizlanishiga olib keladi. Bundan tashqari, inflyatsiyaning yo'qolishining salbiy oqibati "Tanzi effekti" ning namoyon bo'lishi mumkin. Ushbu hodisaning mohiyati shundan iboratki, soliq to'lovchilar davlat byudjetiga soliqlarni to'lashni ataylab kechiktira boshlaydilar. Kechikish vaqtida pul qisman amortizatsiya qilinadi, haqiqiy soliq yuki kamayadi, bu esa o'z navbatida byudjet daromadlarini yana qisqartiradi va byudjet taqchilligini yanada kuchaytiradi. Shunday qilib, mamlakat moliya tizimi tobora silkinib bormoqda.
Shuning uchun ko'pgina mamlakatlar qonunchiligi byudjet taqchilligini moliyalashtirishning ushbu usulidan foydalanishga qattiq cheklovlar qo'yadi. Bir qator mamlakatlarda davlat kreditlari markaziy bank taqiqlangan. Byudjet kodeksiga muvofiq Rossiya Federatsiyasi hozirgi vaqtda Rossiyada byudjet taqchilligini pul mablag'lari bilan moliyalashtirish ham taqiqlangan.
Qarz bilan moliyalashtirish fond bozorida joylashtiriladigan va erkin sotiladigan daromadli davlat majburiyatlarini chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladi. ma'lum davr davlat tomonidan to'lanadi. Byudjet taqchilligini qoplash uchun pul bozorda qarzga olinganligi sababli, pul massasining ortishi kuzatilmaydi.
Shunday qilib, taqchillikni qarzni moliyalashtirishning quyidagi manbalari ajratiladi:
Banklar va nobank kredit tashkilotlarining kreditlari. Kreditlar xorijiy davlatlar, xalqaro moliya institutlari. Davlat nomidan qimmatli qog'ozlar chiqarish yo'li bilan amalga oshiriladigan davlat ssudalari. Boshqa darajadagi byudjet ssudalari byudjet tizimi(odatda yuqoridan pastgacha). Davlat mulkini sotishdan tushgan tushumlar: ulushlar va kompaniyalar aktsiyalari, er uchastkalari va tabiatdan foydalanish ob'ektlari; qimmatbaho metallar va qimmatbaho toshlarning davlat zaxiralari.
Davlat qarzi qoldig‘i 2022 yilning 1 oktyabr holatiga 26,2 mlrd. AQSH dollarni (shundan, davlat tashqi qarzi – 23,16 mlrd. AQSH doll., davlat ichki qarzi
– 3,07 mlrd. AQSH doll.) yoki yalpi ichki mahsulotga (YAIM) nisbatan 34,1 foizni tashkil etdi.
Xususan, davlat qarzining YAIMga nisbati 2021 yil boshida 39,0 foizdan (2021 yil yakunida – 38,0 foiz) 2022 yilning 1 oktyabr holatiga 34,1 foizgacha pasaydi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasining mamlakatlar iqtisodiyotiga bag‘ishlangan hisobotiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining davlat qarzi bugungi kunda “mo‘tadil” darajada hisoblanadi.
Davlat qarzini makroiqtisodiy barqaror darajada saqlash va uni samarali boshqarish yuzasidan amalga oshirilayotgan choralar hamda milliy valyuta almashuv kursining barqarorligi sharoitlarida respublika iqtisodiyotining yuqori sur’atlar bilan o‘sishining ta’minlanishi natijasida 2021 yildan boshlabdavlat qarzining YAIMga nisbati barqarorlashishi kuzatildi.