Seminar mashg’ulotlari 1-seminar mashg’ulot: Tilshunoslik fanining o’rganish obekti. Tilning paydo bo’lishi

3-smenar mashg’ulot: Leksikologiya va uning asosiy bo‘limlari.
Leksika va leksikologiya haqida umumiy tushuncha.

So‘z tilning asosiy va markaziy birligi. Leksika – lug‘at tarkibi. Tilshunoslik fanining til leksikasini o‘rganuvchi bo‘limi leksikologiya (grekcha lexis-«so‘z» va logos-«ta’limot») deyiladi.

Tilning lug‘at tarkibiga aloqador barcha birliklar (mas., so‘zlar, frazeologizmlar) lug‘aviy birliklar deyiladi. Ular tematik turlarga bo‘linadi. Leksik ma’no umumlashtirish xususiyatiga egadir.

Leksikologiyada so‘zlar quyidagi xususiyatlari bo‘yicha o‘rganiladi:

1. So‘zning semantik qurilishi.

2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatlari.

3. Leksikadagi so‘zlarning o‘z yoki o‘zlashgan so‘z ekanligi.

4. Qo‘llanishiga ko‘ra so‘zlarning umumiy yoki chegaralanganligi.

5. Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi.

6. So‘zlarning emotsional-ekspressiv bo‘yoq yoki uslubga munosabati.

O‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklarning tematik turlari:

Semasiologiya leksik birliklarining semantik qurilishini, ya’ni u tilning barcha ma’no anglatuvchi birliklarini o‘rganadi.

Leksikografiya tilshunoslikning lug‘at tuzish ishi bilan, uning nazariy masalalari bilan shug‘ullanuvchi bo‘limidir.

Onomasiologiya narsa va hodisa- larga nom berish jarayonini qamrab oladi.

Onomastika atoqli otlarni o‘rganadigan fan: antroponimika toponimika, etnonimikadan tarkib topadi.

Etimologiya so‘zlarning kelib chiqishi masalalari bilan shug‘ullanadi.
2. So‘z va uning ta’rifi. Til qurilishida so‘zning o‘rni.

So‘z borliqdagi hodisa va narsalarning ma’nosini ifoda etuvchi, grammatik jihatdan shakllangan va jamiyat a’zolari tomonidan bir xil tushuniladigan, tovush shaklida ifodalangan mustaqil va markaziy til birligidir.

3. So‘zning tovush va ma’no tomonlari. Uning tushuncha bilan aloqasi.

So‘zni tashkil etuvchi tovushlar predmetning qiyofasi bo‘lmay, uning ishorasidir. Unga odamlar tashqari dan o‘z hohish irodalariga qarab ta’sir o‘tkaza olmaydilar.
5.So‘z va uning ma’nosi.

So‘zlarning tildagi ma’nosi ularning nutqdagi ma’nosidan farq qilishi mumkin. So‘zlarning tildagi ma’nosi doimiy barqaror bo‘lsa, nutqdagi ma’nosi o‘zgaruvchan, barqaror mavzu bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi.

Leksik ma’no: 1. Atash ma’nosi. 2. Ko‘rsatish ma’nosi. 3. To‘g‘ri ma’no. 4. Ko‘chma ma’no.

So‘zlarni to‘g‘ri va ko‘chma ma’nosintaktik: tulki (hayvon) – tulki (odam).

6. So‘z ma’nolari o‘rtasidagi munosabatlar. So‘zlardagi bir ma’nolilik hodisasi monosemiya, ko‘p ma’nolilik hodisasi esa polisemiya deb ataladi. Har ikkala hodisa ham so‘zning semantik qurilishiga xos hodisalardir.

Umumiste’moldagi so‘zlarning asosiy qismi ko‘p ma’nolidir: til-yazыk, til-dushman asiri, til-dehqonchilik tili – sir.

Polisemantik so‘z ma’nolari orasidagi aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi: gap.

So‘zning ko‘chma ma’nolarda ishlatilishi barcha tillar uchun xosdir. So‘z ma’nosining ko‘chish usuli to‘rt xil bo‘ladi: metafora, metonimiya, sinekdoxa, funksional ko‘chish (pero-g‘oz pati-po‘lat qalam).

Til birliklarining quyidagi tiplari mavjud: a) omonimlar; b) sinonimlar; v) antonimlar.
7. Omonimlar va ularning turlari.

Talaffuzi va yozilishi bir xil, ammo ma’nosi bir-biridan tubdan farq qiluvchi so‘zlar: kuya, sir, chang, bog‘, tortmoq, yozmoq, chopmoq.

Omonimlarning yuzaga kelishi: a) so‘zlarning bir xil talaffuz etiladigan bo‘lib qolishi: ot, o‘t. b) so‘zlarning semantik taraqqiyoti: dam-nafas, hordiq, bosqon. v) so‘zlarning talaffuz jihatdan tasodifan mos kelib qolishi: bank /banka.
8. Sinonimlar va ularning tip lari.

Fonetik qurilishi (shakli) har xil, ma’nosi esa bir xil bo‘lgan so‘zlardir: aylanmoq-kezmoq-sayr qilmoq, pedogok-muallim.

Birlashtiruvchi ma’nosi bilan o‘zaro bog‘lanuvchi so‘zlar guruhi sinonimik qator deyiladi.
9. Antonimlar.

Antonimik munosabat ma’nodagi zidlikka asoslanadi: qattiq-yumshoq; qattiq-saxiy.

Antonimlar bir turkumga oid so‘zlar bilan cheklanadi.

Omofon: tub-tun, yod-yot, mard-mart.

Omograf: tol-daraxt; tol-qurilish materiali; tok-uzum. tok-elektr toki.

Paronim: fakt-pakt; afzal-abzal; amr-amir.

10. Tabu va evfemizmlar.

Tabu so‘zi polineziya tilidan (Tinch okeanida yashovchi ko‘chmanchi elatlar tili) olingan bo‘lib, shaxsiy va diniy odatlar jihatdan biror narsani man etish demakdir. U etnik tushuncha. Lingvistik tabu: ilon-qamchi dasta.

.