Ш. Д. Эргашходжаева, А. Н. Самадов

5.1.-жадвал 
Нархга боғлиқ қарорларнинг рақобатли муҳитнинг характерига 
боғлиқлиги
 
Товарнинг ҳис
Рақобатнинг 
интенсивлиги 
қилинадиган қиймати 
паст 
юқори 
қуйи 
дифференциалланмаган 
олигополия 
соф рақобат 
юқори 
монополия ёки 
дифференциалланган олигополия 
монополистик рақобат 

---

164 
Ушбу икки омил икки хил даражада кўриб чиқилади, у эса нарх 
белгилаш муаммоси турлича ҳал қилинадиган тўрт хил вазиятни ажратиб 
олишга имкон беради. Реал воқеликда бу осон кечмаса ҳам, ўз товари учун 
ушбу тўрт квадратдан бирида жой топиш нарх белгилаш муаммосини тўғри 
тушуниш учун фойдадан холи бўлмайди. 
агар рақобатчилар кам бўлса ва товарнинг хис қилинадиган қиймати 
катта бўлса, вазият монополия ёки дифференциалланган олигополияга яқин 
бўлади. 
рақобатчилар кўп бўлиб, товарлар бир хил бўлса, вазият соф ёки 
мукаммал рақобатга яқин бўлади, бозор нархи талаб ва таклифнинг 
ўзгаришига боғлиқ бўлади. 
рақобатчилар кам ва ҳис қилинадиган қиймат паст бўлса, 
дифференциалланмаган олигополия юзага келади. Бунда пешқадамга 
яқинлашиб олиб, унга эргашиш таклиф қилинади. 
кўплаб рақобатчилар томонидан кучли дифференциалланмаган 
товарлар таклиф қилинаётган бўлса, монополистик ёки номукаммал рақобат 
вужудга келади, нарх белгилашдаги эркинлик рақобатнинг кескинлигига 
боғлиқ бўлади. 
Рақобатчиларнинг ҳатти-ҳаракатини олдиндан билиш учун кўпгина 
вазиятларда рақобатчилар бир-бирига кучли таъсир кўрсатади ва улар учун 
асосий бўлган “бозор нархи” мавжуд бўлади. 
Нарх соҳасида рақобатни таҳлил қилишдан мақсад - рақобатчиларнинг 
бирор ҳаракат ёки қарши ҳаракат қилиш қобилиятини таҳлил қилишдир. 
Бунда биринчи навбатда энг хавфли рақобатчи реакциясининг эластиклиги 
аниқланади. 
Янги товарлар учун нарх ўрнатиш бу - бошқа товарлар билан 
солиштиришдан ҳам қийин бўлган муаммодир. Бошланғич нарх фундаментал 
маънога эга, ишлаб чиқаришнинг тижорат ва моддий ҳаётига катта таъсир 
кўрсатади. Талаб, харажат, рақобат таҳлилини олиб боришда фирма қуйидаги 
икки стратегиянинг бирини танлаши шарт: а) юқори бошланғич нарх 
стратегияси, талабдан “қаймоқ олиш” учун ва б) энг паст нархни қўллаб бозор 
ичига тез “ёриб кириш” стратегияси. 
“Қаймоғини олиш” нарх стратегиясидан аксарият бозорга янги 
маҳсулотни жорий қилишда фойдаланилади. Бунда нарх қандайдир бир юқори 
даражада белгиланади, маҳсулот эса сегментация натижасида асосий деб 
эътироф этилган бозорда сотилади. Бозорнинг тўйинишидан сўнг 
истеъмолчиларни жалб қилиш мақсадида нарх пасайтирилади. Шундай йўл 
билан тўлиқ даромад энг кўп миқдорга етказилади. 

---

165 
Ушбу стратегия янги товарни юқори нархжа сотишни олдиндан кўра 
билади, шундай нархни тўлашга тайёр бўлган маълум бир сотиб олувчилар 
гуруҳи билан белгиланган ва пул тушумларининг тез тушишига эришишдир. 
Бу стратегиянинг хислатлари кўп бўлиб, унинг муваффақияти учун 
қуйидаги шартларни бажариш зарур: 
янги товарнинг ҳаётийлик цикли қисқа бўлиши ва рақобатчиларнинг 
уни тез қайтаришига олиб келади дейиш учун асослар мавжуд; 
товар қанчалик янги бўлса, сотиб олувчида таққослаш базаси 
шунчалик кам бўлади ва бозорнинг ривожланиши секинлашиб, талаб 
ноэластик бўлади ҳамда бу нарса фирма учун юқори нархни белгилаш 
кейинчалик рақобат нархларига мослашиш устунликларини қизиқиш 
уйғотишга сабаб бўлади. 
Янги товарни юқори нархда ишлаб чиқариш турли нарх эластиклигига 
эга бўлган бозорни турли сегменларга бўлади. Бошланғич нархда камроқ 
нархни сезиш хусусиятига эга бўлган сотиб олувчилардан “қаймоқ олиш” 
мумкин. Нархнинг кейинги пасайишлари сегментларга катта эластиклик 
билан 
кириб 
боришга 
йўл 
қўяди. 
Бу 
нархларнинг 
вақтинча 
дискриминациясига асосланади. 
Талаб қийинчилик билан баҳолашга ва таваккал нархни тушишда 
бозорнинг кенгайиши ҳақида прогнозлар тузилишига берилади. Бундай 
муаммо, масалан ишлаб чиқариш жараёни тўлиқ бўлмаганда ва ҳаракатлар 
кутилаётган даражадан ошиб кетиш хавфи бўлганда келиб чиқади. 
Фирма кенг миқёсда янги товарларни ишлаб чиқаршида керакли бўлган 
айланма воситалари, имкониятлари йўқ ва унинг сотилиши юқори нархда уни 
олишга олиб келиши мумкин. 
Фирма бозорда янги товарлар таклиф қилишда монопол ҳолатда бўлса, 
талаб таклифдан юқори, баланд нарх харидорлар томонидан юқори 
сифатлитовар белгиси деб қабул қилинган вақтларда бу стратегия ўзини 
оқлайди. 
Нархнинг “ёриб кириш” ёки “паст нарх” стратегияси бошидан 
бозорнинг энг катта улушини эгаллаб олиш мақсадида энг паст нархни 
ўрнатишдан иборатдир. Товарлар бошланғич нархи паст ўрантилиб, талаб 
рағбатлантирилади, рақобатда ютиб чиқилади, рақиблар товарини бозордан 
сикиб чиқарилади, унда асосий улушни эгаллайди ва кейин товар нархини 
ошира бошлайди. Аммо “харидорлар” бозорида бу стратегияни қўллаш жуда 
қийин, фақат “тўйинмаган сотувчилар” бозорида бирор натижага эришиш 
мумкин. Бу интенсив сотиш тизимини таҳлил қилади. Бу стратегия йирик 
бошланғич, тез орада қайтарилмайдиган инвестицияларга қаратилган 
стратегиядир. Қуйидаги шартлар ушбу стратегияни таъминлашга 

---

166 
қаратлигандир: 
талаб нарх бўйича жуда эластик6 устунлик сегментлари мавжуд эмас, 
шунинг учун ҳам ягона стратегия - кенг доирадаги сотиб олувчиларни 
қондириш мақсадида етарли даражадаги нарх билан бутун бозорга мурожаат 
этиш; 
сотувнинг катта ҳажми ҳисобига маҳсулотнингбир-бирига кетадиган 
паст харажатларга эриши имкониятлари мавжуд; 
янги товарга бозорга чиққандан сўнг тез орада кескин рақобатнинг 
юзага келиш хавфи пайдо бўлади; 
қиммат товарлар сегменти тўйинган бўлади, у ҳолда бозор 
ривожланишидаги ягона сиёсат бу “ёриб кириш” стратегиясидир.