Sh. S. G‘offorov I. G‘. Sattarova samarqand tarixi

O‘zbekiston respublikasi
oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Samarqand davlat universiteti


SH.S.G‘OFFOROV
I.G‘.SATTAROVA
Samarqand tarixi (qadimgi davrdan to hozirgi kungacha)
(o‘quv qo‘llanma)

Samarqand – 2019


Mas’ul muharrir:


RAJABOV Q.K.–tarix fanlari doktori,
professor
Taqrizchilar:


tarix fanlari nomzodi, dotsent, R.Sh.Xoliqulov


tarix fanlari nomzodi, dotsent, M.A.Hamdamova


Mazkur qo‘llanma Samarqandning qadimgi davridan to hozirgi kungacha bo‘lgan tarixini o‘z ichiga olgan bo‘lib, tarix fani magistrlari va talabalari uchun mo‘ljallangan. Qo‘llanmada Samarqandning tarixiy voqealari bilan birgalikda tarix darslarida qo‘llash mumkin bo‘lgan ba’zi treninglar (texnologiyalar) va baholash shakllari ham ilova qilingan.


Ushbu o‘quv-uslubiy qo‘llanma SamDU o‘quv-uslubiy kengashining 2019- yil _________ kunidagi __-sonli yig‘ilish qaroriga asosan chop qilishga tavsiya etilgan.


KIRISH.

Ko‘hna va hamisha navqiron Samarqand shahri betakror sharqona ruhi va qiyofasi, boy tarixi, bu yerda saqlanib qolgan noyob, har qanday odamni hayratga soladigan obidalari bilan turli o‘lkalarda afsonaviy shahar sifatida ma’lum-u mashhurdir. Moviy gumbazlari millionlab sayyohlarni o‘ziga maftun etadigan Samarqandning Rim bilan bir qatorda “abadiy shahar” degan nom bilan butun dunyoda shuhrat qozongani bejiz emas, albatta.

Samarqand tarixi bo‘yicha ko‘plab asarlar yozilgan: D.Alimova, E.Rtveladze, Sh.Raxmatullayev. “Samarqand tarixi (qadimgi davrdan bugungi kungacha)”, A.Malikov “Samarqand tarixi”, A.Berdimurodov “Samarqand tarixidan tomchilar” vatadqiqotchilar: M.J.Juraqulov,Sh.S.G‘afforov, N.A.Avanesova, N.U.Xolmatov,B.S.G‘oyibov,A.E.Kuraxmedov, G.B.Normurodova,O.J.Irisqulov, M.Siddiqovalarning monografiya, avtoreferatlarida aks etgan. Ushbu qo‘llanma SamDU O‘zbekiston tarixi kafedrasida ishlab chiqilgan o‘quv dasturi asosida tayyorlangan. Mazkur qo‘llanma sodda tilda, talabalar va magistrlarga mos qilib tuzulgan.
Samarqand tarixi haqida turlicha qarashlarni o‘zida mujassamlashtirgan o‘nlab asarlar yaratilgan bo‘lsa-da, vaqt va zamonda shahar tarixi yuzasidan qilingan kashfiyotlar uning mazmunini yangi manbalar va yondashuv asosida doimiy ravishda to‘ldirib borish, ayniqsa, mustaqillik davri talabidir.
Samarqand qulay geografik holatga ega bo‘lib, Movarounnahrning o‘rtasida joylashgandir. U sersuv bo‘lib, uni uch tomondan tog‘o‘rab olgan, unga havoning uch oqimi – tog‘, daryo va keng yaylov daraxtzor vodiy, adir qo‘shilib xushmanzarali, xushtabiatli, orombaxsh iqlim barqarorligini beradi. Bu shahar haqida ko‘plab tarixiy solnomalarda ma’lumotlar beriladi:
“...Samarqand shahri tekis yerda joylashgan bo‘lib, atrofi qum tepaliklar va jarliklar bilan qoplangan.U Sevilye (Ispaniya) shahridan bir oz kattaroq. Shahar tevaragida ko‘plab uy-joylar qurilgan. Uning atrofini butunlay bog‘ va uzumzorlar qoplab olgan. Bog‘lar ba’zi joylarda bir yarim ikki liga masofaga cho‘zilib ketadi. Bog‘larning ora-oralarida ko‘chalar, orombaxsh maydonlar bor. Bularda ko‘p odamlar yashaydi...Bog‘ va uzumzorlar shunchalik ko‘pki, daladan shaharga qaytayotib orqaga qaralsa, ular baland-baland daraxtlardan iborat o‘rmonga o‘xshaydi. Ana shu o‘rmonning o‘rtasida shahar joylashgan. Shahar va bog‘lar bo‘ylab ariqlar o‘tib, ulardan doimo suv oqadi...Bu yer hamma narsaga boy: g‘alla ham, vino ham, meva-cheva ham, parandalar ham, har xil go‘sht ham mo‘l-ko‘ldir. Boshqa mollar ham ko’p va arzon...G‘alla juda ham arzon, sholi esa oshib-toshib yotadi. Bu shahar va uning atrofidagi yerlar shunday to‘kin-sochinki, hayron qolmaslik mumkin emas”. (Ispan elchisi (XV asr) Ryui Konzales de Klavixoning kundaliklaridan)”.
“...Samarqand shahri ajab orasta shahredur, bu shaharda bir xususiyat borkim, o‘zga kam shaharda andoq bo‘lg‘ay. Har hirfagarning bir boshqa bozori bor, bir-birlariga maxlut emastur, tavr rasmedur, Ho‘b nonvoliqlari va oshpazlari bordur...
Olamda yaxshi qog‘oz Samarqanddan chiqar. Juvozi qog‘ozlar suvi tamom Konigildin keladur. Konigil Siyohob yoqasidadurkim, bu qora suvni Obirahmat ham derlar. Samarqandning yana bir matoi qirmizi baxmaldurkim, atrof va javonibqa eltarlar (Zahiriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma” T.; “Yulduzcha” 1988. ).
“Bu shaharning havosi yaxshi va o‘rtachadir. Sira og‘irlik va kasallikka sabab bo‘lmas, bahor faslida bu shahar go‘zallikda uchmoqning bir namunasi bo‘lur. Shuning uchun Samarqandni “firdavsmonand”, ya’ni janantga o‘xshash Samarqand deyirlar. Har dashtining yuzidan jannat ko‘rinadir va har dala parchasidan Eram bog‘i bilinadir. Har tog‘ning etagida ming turlik gullar to‘foni qaynamoqda va har sahroning burchagida ko‘kargan yuz tup sabza va rayhonlar o‘z qo‘yinlaridan “behisht” bog‘larini ko‘rsatmoqda. Yoz faslida bu shaharning havosi issiq, sovuqlikda o‘rtachadir. Har tomondan ko‘p gul ochatirgan yellar va orttiratigan havolar esib ruhga rohat bag‘ishlaydi va jonni toza qiladi. Kuz faslida bu shaharning havosi bir oz sovuqroq bo‘ladi. Sharq tomondagi tog‘dan necha kunda bir qattiq yel esadir. Bu shaharning qish fasli ko‘pincha sovuq bo‘lur, ba’zi yillarda qor uch qarichgacha yog‘adi. Bu yerga kelgan musofir quvonadir” (Abu Tohirxoja. “Samariya” T.; 1991).
Samarqandning nomlanishi turli tarixiy davrlarga tegishli asarlarda, shuningdek, rivoyatlar bilan bog‘liq ma’lumotlarda uchraydi. Masalan, bu shaharning Afrosiyob, Marokanda, Samariana, Saramanka, Sakkana, Sumron, Shamarkent, Samaron, Semizkent, Samarqand deb nomlanishi mavjud. Abu Rayxon Beruniy, Mahmud Qoshg‘ariy, Bobur asarlarida, shuningdek, tarixchi Mirxondning “Ravzat ul-safo” kitobida va Amir Temur saroyiga kelgan ispan elchisi Riu Gonzales de Klavixoning kundalik daftarida ham qayd etiladi.
Umumiy miqyosda qaraganda, Samarqand atamasining bunyodga kelgan vaqti va “Samarqand” degan so‘zning kelib chiqishi hali to‘liq aniqlangan emas.
Mo‘g‘ilistonda XIII asrdayoq Samarqand degan shahar bo‘lgan, Boburning tog‘asi Ulug‘bek Afg‘onistondagi bir qishloqni Samarqand deb atagan, Qozog‘istondagi Temirtov shahri XX asirning 40-yillariga qadar Samarqand deb atalgan, aynan shu yerda Nura daryosi bo‘yida Samarqand suv ombori qurilgan, Farg‘ona viloyatining Bog‘don tumanida Samarqand nomi bilan atalgan qishloq mavjud, Surxondaryo viloyatining Sariosiyo tumanida Bog‘i Samarqand qishlog‘i bor, Turkiston tog‘ tizmasida Samarqand cho‘qqisi bor. Haqiqatga yaqin bo‘lgan ilmiy qarash Samarqand Buyuk ipak yo‘lida chorraha vazifasini o‘tagani uchun uni “Chorahadagi shahar” ( arab manbalarida “Smirig‘” chorraha mazmunini beradi) deb atashgan(Shirinov T.Samarqand Rimning tengdoshi. // “Xalq so’zi”, 2003-yil 13-dekabr).
Samarqand – buyuk Amir Temur nomi bilan atalgan ordenni birinchi bo‘lib olishga sazovor bo‘lgan tabarruk shahardir. 1996-yil 28-avgustda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning Samarqand shahrini Amir Temur ordeni bilan mukofotlash to‘g‘risidagi Qarori chiqarildi, shu yili 18-oktyabrdaAmir Temurning haykalini ochilish marosimi bo’ldi va marosimda samarqandliklarga ushbu orden topshirildi, 18-oktyabr “Samarqand shahri kuni” deb e’lon qilindi.
Samarqand shahrini Amir Temur ordeni bilan mukofotlash to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidentining Farmoni “Temuriylar davlatining poytaxti sifatida jahon ilm-u fani, madaniyati va me’morchilik san’atining rivojlanishiga hamda davlatlararo hamkorlikni, tinchlikni, xalqlar o‘rtasidagi do‘stlikni mustahkamlash ishiga katta hissa qo‘shganligi va shahar ahlining o‘zbek xalqi tarixiy va ma’naviy merosini ko‘p asrlar mobaynida avaylab-asrab, jahonga mashhur etishdagi g‘oyatda katta xizmatlarini e’tiborga olib, mustaqil mamlakatimizda tub islohotlarni amalga oshirish, uning iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirishdagi faol ishtiroki uchun hamda Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan Samarqand shahri “Amir Temur” ordeni bilan mukofotlansin”(O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov. Toshkent shahri, 1996 yil 28 avgust).
YUNESKO bosh direktori Koichiro Mazuura 2006 yil 8 sentyabrda shahrimizga tashrifi chog‘ida, mustaqillik yillaridagi bunyodkorlik, yodgorliklarning ta’mirlanishi, restavratsiya ishlarining yuqori saviyada bajarilganligini e’tirof etgan holda “Samarqandning jahon tsivilizasiyasi taraqqiyotidagi o‘rni beqiyosdir, bu nafaqat o‘zbek xalqining balki butun insoniyatning mulkidir” deganida haq gapni aytgandi.
Samarqandning qadimgi tarixini yoritishda Afrosiyobda olib borilgan tadqiqotlarga tayanamiz. Shu o‘rinda Afrosiyob nomi qayerdan kelib chiq­qan, degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Ma’lumki, ulug‘ shoir Abdulqosim Firdavsiy o‘zining mashhur «Shohnoma»sida Eron bilan Turon o‘rtasidagi munosabatlar, nizolar haqida so‘z yuritar ekan, Turonning podshosi Afrosiyob bo‘lganligini yozadi. Mah­mud Koshg‘ariyning yozishicha esa Turon podsho­sining nomi Alp Er Tung‘a bo‘lib forslar uni Afrosiyob deb ataganlar. Samarqand Alp Er Tunga - Afro­siyobning poytaxti bo‘lganligi uchun uning ilk o‘rni ham Afrosiyob nomi bilan atalib ketgandir.
Atrofi baland jarlar bilan o‘ralgan, hozirda 219 gektar maydonni egallagan Afrosiyob shaharchasida ilk qazish ishlari Turkistonni Rossiya imperiyasi istilo qilganidan so‘ng boshlangan.
1883- yili V.Krestovskiy ilk marta bir necha harbiylar ishtirokida qazish ishlarini boshladi va ko‘p­lab tarixiy buyumlarni qo‘lga kiritdi. Bu qazish­ma­lar ilmiy-uslubiy tadqiqotlardan juda yiroq bo‘lsa-da, rus harbiylari va ziyolilari o‘rta­sida Samarqand tari­xiga bo‘lgan qiziqishni kuchay­tirdi. Shundan so‘ng yana bir necha harbiy amal­dorlar Afrosiyobda qazish ishlarini olib borib juda ko‘plab tarixiy buyumlarni topdilar. Afro­siyobni ilmiy tomondan o‘rganish V.Vyatkin, A. Tere­nojkin, M. Masson, V. Bartold, Ya. G’u­lo­mov, Sh. Tosh­xo‘jayev,V. Shishkin kabi arxeolog va sharq­­shunos­larning faoliyatlari bilan bog‘liqdir. Bu zahmat­kash olimlar Afrosiyob bag‘ridagi ko‘plab sir-as­ror­larni o‘rganishib jamoatchilikka ma’lum qildilar.
1965 yil arxeologlar uchun ayniqsa omadli keldi. Akademik Ya.G’ulomov rahbarligida qazish olib borayotgan olimlar VI-VII asrlarda barpo qilingan hashamatli saroy qoldiqlarini topib ochdilar. Saroyning devorlarini tozalayotgan arxeologlar hayratdan lol qoldilar. Saroy devor­lariga rang-barang buyoqlar bilan nafis suratlar chizilgan ekan. Suratlar bir necha asrlar mobaynida zax tuproq tagida yotganligiga qaramay ularning rangi hayratlanarli darajada tiniq edi. Samar­qand ixshidi- podsho Varxuman saroyi devorlariga o‘z davrining mohir musavvirlari tomonidan chizilgan ushbu suratlarning mavzusi turli tuman edi... Suratlarda Samarqandga turli mamlakat­lardan kelayotgan elchilar, fillarda sayr qilayotgan malikalar, to’y marosimlari, ov marosimlari aks ettirilgan bo‘lib, har bir personaj haqqoniy qiyofaga egadir. Ushbu devoriy suratlar Sug‘diyona tasviriy san’atining naqadar yuksak bo‘lganligini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Afrosiyobning kulollar va zargarlar mahalla­laridan topilgan kulolchilik, zargarlik buyumlari ham yuksak mahorat va did bilan yaratilganligi bilan yaqqol ajralib turadi.
Afrosiyobda so‘nggi yillarda o‘zbek va frantsuz arxeologlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar bu shaharning yoshi 2750 yil ekanligini isbotladi. Bu Afrosiyob-Samarqand qadimgi Rimning Sharq­dagi tengdoshi ekanligini ko‘rsatib turibdi.
219 gektar maydonni egallagan shahar qadimda to‘rtta mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Hukmdorning arki joylashgan maydon birinchi mudofaa devori bilan o‘ralgan bo‘lsa, qolgan uchala mudofaa devorlari shaharning shahriston qismi atrofini o‘rab turgan. XX asrning 40-80-yillarida arxeologik tadqiqotlarga asosan 2 va 4-mudofaa devorlari oralig‘idagi maydonda olib borilgan qazishmalar paytida esa tepadagi madaniy qatlamgina, ya’ni XI-XIII asrlarda faoliyat ko‘rsatgan masjid qoldiqlari ochilgan.
Agarda Afrosiyob shaharchasining 219 gektar (11 ta madaniy qatlamdan iborat) maydoni birdaniga o‘zlashtirilmaganligini, uning eng qadimgi negizi birinchi mudofaa xalqasining ichida shakllanib, so‘ngra shahar maydoni to‘rtinchi mudofaa devori orasida kengayib borganligini inobatga oladigan bo‘lsak, yuqoridagi savollarga javob topiladi.
1970 yilda nishonlangan Samarqandning 2500 yillik yubiley sanasi shaharning eng qadimgi qismidan emas balki ikkinchi va to‘rtinchi mudofaa devorlari orasidan topilgan arxeologik dalillar asosida belgilangan edi.
So‘nggi yillarda Afrosiyobda o‘zbek-frantsuz qo‘shma ekspeditsiyasi hamkorlikda qazishmalar olib borildi. Frantsuz arxeologlari akademik Pol Bernar, professor Frans Grene va o‘zbek arxeologi M.Isomiddinovlar keyingi yillarda bu yerdan Samar­qand tarixiga oid g‘oyatda muhim ilmiy kashfiyotlarni qo‘lga kiritdilar.
Xo‘sh bu kashfiyotlar nimalardan iborat? Ma’lumki, Afrosiyob shahar­chasi qadimdayoq mustahkam mudofaa devori bilan o‘ralgan va uning ichida hukmdor arki, shaharliklar yashashi uchun shahriston barpo qilingan. Shahriston ichida bir necha mahallalar, keng, ravon ko‘chalar, maydon­lar va bozorlar bo‘lgan. Shuningdek, shahar ichida hashamatli Jome’ masjid, aslzodalarning saroy­lari, zilol suvlarga to‘la hovuzlar ham barpo qilingan. Shahar ichiga ichimlik suv Juyi arzis (Qo‘rg‘oshin ariq) orqali kiritilgan, oqova suvlar esa maxsus sopol quvurlar orqali tashqariga chiqarib yuborilgan. Bu murakkab injenerlik tarmoqlari o‘sha davr uchun eng ilg‘or kashfiyot edi. Arxeologik tadqiqotlar tufayli yuqorida tilga olingan inshootlar va devorlar topilib o‘rganildi. Natijada ekspeditsiya a’zolari shahar arkining eng pastki madaniy qatlamlarini ham to’laqonli o’rganishga erishdilar. Hozirgi er sathidan 10-15 metr chuqurlikda qazishmalar olib borilayotganda avvallari bu erda uchratilmagan tosh qurollarga, sopol idishlarga, ibodatxona va saroy qoldiqlariga va qalinligi 7 metrdan oshiq g’ishtsimon guvaladan barpo qilingan mudofaa devoriga duch keldilar. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, bu mudofaa devori O’rta Osiyodagi eng qadimiy bo’lib, u eramizdan oldingi IX-XII asrlarga mansubdir. Hech bir shak-shubhaga o’rin qoldirmaslik uchun bu erdan topilgan ashyoviy dalillardan namuna olinib, Frantsiya ilmiy tadqiqotlar markaziga qarashli Jiv-Syur-Ivst shahridagi radioaktiv laboratoriyada tadqiq qilindi. Laboratoriyadagi tahlillar bu ashyolar bundan 2750 yil ilgari yaratilganligini ro’rsatdi. Shu tariqaSamarqandga 2750 yil ilgari asos solinganligi isbotlandi (Shirinov T. G’arbda Rim, Sharqda Samarqand. // Fidokor. 2006 yil, 9-yanvar).