Ш. Ш. Файзиева институтционал иқтисодиёт фанидан маърузалар матни

Турли иқтисодиётда ҳаракат қилувчи корхоналар фаолият кўрсатиши мезонлари*

Таққослаш мезонлари	Б корхона	А корхона	Ж корхона	Ў корхона
Мақсадли функция	Нормал юкламали режани бажариш	Фойдани ошириш	Ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажм-ларини ўстириш ҳисобидан таш-килий квазирента-ни ошириш	Корхонанинг омон қолиши, меҳнат жамоа-сини сақлаб қолиш
Мулкчилик таркиби	Формал-давлат, «идораларнинг» оеал мулки	Акциядор-лар ичида жисмоний шахслар устунлик қиладиган акциядорлик	Формал-акция-дорлик, жамоа корхонаси эле-ментларига эга бўлган реал акциядорлик	Формал-акция-дорлик, реал – «рекомбинацияланган»
«Принципал»	«Идора» (вазирлик, идора)	Якка акциядорлар	Акциядорлар ва квазидоимий ходимлар иттифоқи	Корхона раҳбарияти
Бюджет чекловларининг қатъийлик даражаси	0-2	4	3-4	2-3
Ташқи муҳит тавсифи	Барқарор	Хатар	Хатар	Номалум
«Принципал-агент» муаммосини ҳал этиш усуллари	Учта шаклдаги бевосита назорат (маъмурий, пар-тия, касаба уюшмалари ёки кенгаш)	«Овоз бериш» ёки «чиқиш» орқали	«Агентлар» иттифоқи сифатида фирма моделидан фойдаланиш	Корхона раҳ-барияти ва унинг ходимла-рининг ўзаро муносабатларидаги паттерна-лизм сиёсати
Хўжалик алоқалари таркибини белгилаб берувчи омиллар	Барча гори-зонтал алоқалар вертикал алоқа-лар орқали (ре-сурсларни ажратиш доирасида) амалга оширилади	Трансакция харажатларини пасайтириш	Трансакция харажатларини пасайтириш ва хатарни турли эшелонлар таркибидаги ўзаро боғлиқ корхоналар ўртасида тақсимлаш	Илгари юзага келган алоқаларни сақлаш, юқори трансакция харажатлари туфайли янги алоқаларни қидиришдан бош тортиш
Давлат билан ўзаро муносабатлар	Режа органи буйруқларига бўйсуниш	Тўлиқ мустақиллик	Бошқа корхоналар билан низолар пайдо бўлганида ҳакам сифатида фойдаланиш	Расмана мустақиллик, лекин давлат пассивларни бошқаришни реал марказлаштириш доирасида мажбуриятларнинг бир қисмини ўз зиммасига олади
Бандлик сиёсати	Ресурслар тақчиллигининг кутилаётган миқдоридан функция сифатида меҳнатга бўлган талаб	Маҳсулотга бўлган талаб ва ходимнинг меҳнат унумдорлигидан кутилаётган миқдоридан функция сифатида меҳнатга бўлган талаб	Квазидоимий ходимларнинг меҳнатига бўлган талаб барқарор, маҳсулотга нисбатан кутилаётган талаб фақат қисман ва вақтинчалик бандлик миқдорига таъсир кўрсатади	Меҳнат жамоасининг ўзагини сақлаб қолишга бўлган интилиш туфайли меҳнатга бўлган талаб барқарор, ихтиёрий ишдан бўшашлар ҳисобидан ортиқча бандлик «навеси» қисқаради
Иш ҳақи сиёсати	Ягона тариф сеткаси асосида қатъий белгиланган	Энг юқори меҳнат унумдорлигига қараб мослашувчан	Ходимнинг даражалар иерархиясидаги ўрнига қараб қатъий белгиланган	қатъий белгиланган
Касаба уюшмаси шакли	Тармоқ	Тармоқ	Корхонанинг касаба уюшмаси	Тармоқ
Касаба уюшмасининг функцияси	Ходимларни назорат қилишнинг қўшимча механизми; ижтимоий бойликларни тақсимлаш	Ходимлар ва иш берувчилар ўртасида низолари пайдо бўлганида воситачи	Оддий ишчилардан тортиб то дирекциягача барча «инсайдерлар» манфаатларини намоён этиш	Касаба уюшмалари паст сафарбар этувчи салоҳиятга эга

* Манба: муаллиф томонидан тузилган.

Хулоса

«Принципал-агент» муаммоси ҳар қандай ташкилот фаолият кўрсатишини мураккаблаштиради. «Агент»дан «принципал»нинг фойдалилигини оширувчи ҳаракатларни кутишади, лекин «агент» ҳамма вақт ўзи билан «принципал» ўртасида мавжуд бўлган ахборот асимметриясидан ўз фойдаси йўлида ва «принципал» манфаатларига зид равишда фойдаланишга ҳаракат қилади. Муаммони ҳал этиш йўллари бир нечта: юқори ҳаражатлар билан боғлиқ бевосита назоратни кучайтириш; «принципал» томонидан «агентлар» мусобақасининг ташкил этилиши; «агентлар»нинг ташкилот фаолиятининг даромадларида иштирок этиши ва «агентлар»нинг ўзлари томонидан «принципал» функцияларининг бажарилиши. «Принципал-агент» муаммосини ҳал этишнинг ушбу вариантлари фирма ички тузилмаси учта хилининг табиатини изоҳлайди: унитар, холдинг ва мультидивизионал.

Фирманинг ички тузилиши таркибини шартлаб берувчи омилларнинг ҳар бир ўзига хос комбинацияси ташкилий маданият асосида ўзини ўзи такрор ишлаб чиқариш тенденциясига эга. Гап ташкилотнинг траектория бўйича ривожланиши ҳақида бораяпти. «Ривожланишнинг тарихий шартланганлик самараси»нинг мавжуд бўлиши корхоналарнинг тўртта идеал хили ҳақида гапириш имконини беради: буйруқбозлик иқтисодиётида ҳаракат қилувчи Б корхона, А фирма, Ж фирма ва ўтиш хилидаги корхона. Корхоналарнинг бундай хиллари буйруқбозлик иқтисодиётида (режали хилидаги иқтисодиётда), мутлақ рақобат иқтисодиётида (Америка иқтисодиётида), иқтисодиётнинг корпоратив моделида (Япония иқтисодиётида) ва ўтиш иқтисодиётида юзага келган омилларнинг ўзига хос комбинацияларини акс эттиради.