Sh. X. Xushmurodov atom yadrosi va zarralar fizikasi

КГ1-!!»1	10-^ m
KT2*
2.	Elektromajrnit	Fotonlar	1/137	ОС	-Ю -»
3.	Kuchsiz	O raliq bozonlar	Ю -"	~ 1 0 ^ m	-lO -13
4.	Gravitatsion	Gravitonlar	1 0 ^		-

Ma’lumki, kuchli o‘zaro ta’sir nuklonlar orasida intensiv ta’sirlashuviga ko‘ra, yadroning mavjudligini ta ’minlaydi. Bu kuchli o ‘zaro ta’sir nuklonlar orasida vujudga kelib qolmasdan pionlar, kaonlar, giperonlar kabi ko‘plab zarralar o‘rtasida ham ro‘y beradi. Bundan tashqari kuchli ta’sirlashuvli yuqori energiyali zarralar to‘qnashuvlarida intensiv yangi zarralaming tug‘ilishi kuzatiladi. Zarralar o‘rtasida kuchli o‘zaro ta’sirning muhim xususiyatlaridan biri — bu ta’sir doirasining juda kichikligidir. Ularning roli 1 fermidan katta masofalarda yo‘qo!a boshlaydi (Shuning uchun yadrolar xarakterli masofalari 105 fermi bo'lgan atom hodisalariga umuman ta ’sir qilm aydi). U larning boshqa zaif tomoni universal emasligidadir. ;r-mezondan yengil zarralar (foton, elektron, pozitron, myuon, neytrino va boshq.) o‘zaro kuchli ta’sirda bo‘lmaydi, kuchli ta’sirlashuv tufayli bo‘ladigan to‘qnashuvlarda bu zarralar tug‘ilmaydi. Uchinchi xususiyati shundan iboratki, ko‘pgina saqlanish qonunlari boshqa kuchlar ta’sirida bajarilmaydi, faqat kuchli kuchlar ta’sirida o‘tadigan jarayonlarda eng ko‘p saqlanish qonunlari bajariladi. Har bir saqlanish qonuni ma’lum simmetriyaning miqdoriy ifodasidir. Demak, kuchli o‘zaro ta’sir eng ko‘p simmetriyaga ega. Bir-biri bilan kuchli o‘zaro ta’sirda bo‘luvchi zarralar adronlar (yunoncha hadros so'zidan olingan bo‘lib,-katta, kuchli demakdir) deb ataladi.

0 ‘z navbatida adronlar ham ikki guruhga bo‘linadi: barionlar - yarim butun spinli zarralar va m ezonlar- butun spinli zarralar. Barionlar qatoriga nuklonlar va antinuklonlar hamda ancha og‘ir zarralar - giperonlar va rezonanslar kiradi. Yarim butun spinli zarralar Fermi-Dirak statistikasiga bo‘ysunadi va shuning uchun fermionlarga taalluqli boMadi. Mezonlarga pionlar, /Т-mezonlar va boshqa ancha og‘ir zarralar (pionlar va kaonlar sistemasidagi rezonans «maftunkor» zarralar va h.k.) taalluqlidir. Bu zarralarning butun sonli spini ularning Boze-Eynshteyn statistikasiga mansubligini belgilaydi, ya’ni ular bozonlardir.
Ta’sirlashuvning intensivligi bo‘yicha navbatda elektrom agnit ta ’sirlashuvi turadi. Zarralarning elektrom agnit o ‘zaro ta ’sir kuchi kuchli o ‘zaro ta ’sirga qaraganda ancha zaif, boshqa k u chlarga nisbatan esa o ‘ta kuchlidir. Elektrom agnit kuchlarining ta’sir doirasi 10~,4m dan tortib kosmik m asofagacha davom etadi. Ko‘pchilik fizik hodisalar: atom va m olekulalar tu z ilish i, k ristallar, kim iyoviy re a k siy a la r, jis m la rn in g te rm ik va m ex a n ik x u s u s iy a tla ri, radioto‘lqinlar, Quyosh va yulduzlarning nurlanishi kabi hodisalar elektrom agnit kuchlarining ta ’sir doirasiga kiradi.
Elektromagnit o‘zaro ta’sir turli zarralardaharxil shiddat bilan namoyon boMadi. Elektr zaryadiga ega boMgan zarralarda katta elektromagnit o ‘zaro ta’sirlar vujudga keladi. Massa va spini nolga teng boMmagan zaryadsiz zarralar о‘zaro kuchsiz elektromagnit o‘zaro ta’sirda boMadi. Eng kuchsiz elektromagnit o‘zaro ta’sirda neytral, spinsiz zarralar, masalan, neytral ;r°-mezon boMadi. Zarralardan neytrino elektromagnit ta’sirni sezmaydi. Elektromagnit kuchlarining ta’sir doirasida shunday saqlanish qonunlari borki, bu qonunlar kuchsiz o‘zaro ta’sir doirasida buziladi. Elektromagnit o‘zaro ta’sirning muhim xususiyati Kulon qonuniga asosan itarilish va tortilish kuchlarining mavjudligidadir. Shuning uchun yig‘indi zaryadi nol boMgan har qanday sistema qisqa ta’sir radiusiga ega boMadi. Masalan, atomlaryoki istalgan ikki j ism orasidagi o‘zaro ta’sir kulon kuchlari ta’sir radiusi cheksiz boiishiga qaramasdan o‘zaro ta’sirlashmaydi.
Mikrodunyoda u yoki bu hodisaning o‘tish vaqti zarralar «hayotida» asosiy ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Zarralarda boMadigan xarakterli jarayonlar kuchli o ‘zaro ta’sir ostida 1 O'22- 10~23 s ichida yuz bersa, elektromagnit o‘zaro ta’sir ostida 1 0 16-10“17 s ichida yuz beradi. Bundan

ham sekinroq (~10“10 s dan o‘nlab minutgacha) jarayonlar zarralarning kuchsiz o‘zaro ta’siri ostida o‘tadi. Kuchsiz o‘zaro ta’sir kuchli o‘zaro ta’sirga nisbatan 1014 marta zaifroqdir. Lekin juda kichik masofalarda kuchsiz o‘zaro ta’sir elektromagnit o‘zaro ta’sirdek kuch bilan namoyon bo‘lishi kerak. Kuchsiz o‘zaro ta’siming sekin va kuchsiz o‘tishining sababi uning ta’sir doirasining kichikligidir. Ta’sir doirasining kichikligi oraliq vektor bozonlar — W ushbu o‘zaro ta’sir vositachilarining massalari noldan farqli va bir necha o ‘n proton massalariga teng. Qisqacha aytganda, zarralarning «fotonli» o ‘zaro ta’siri istalgancha masofalargacha yetsa, kuchsiz o‘zaro ta’sirni tashuvchi vositachi zarralarning «makoni» juda kichik. Xuddi mana shu sohada kuchsiz o‘zaro ta’sir elektromagnit o‘zaro ta’sir bilan barobar bo‘ladi, lekin zarralar o‘rtasida o‘ta kichik (10_18m) masofalar juda kam hosil bo‘ladi. Zarralar bir-birining yonidan kuchsiz