Sh. Yuldasheva, D. Kabulova, M. Sobirova

Uyga topshiriq: “Tabiat va inson” mavzusida matn tuzing va mavzuni
o‘qib ilmiy nutq uslubiga oid misollar yozing.
NAZORAT ISHI
Test.
1. O‘roq (ot) — qo‘rqoq (sifat), tepki(ot) — kechki(sifat) so‘zlardagi
qo‘shimchalar shakl va ma‘no munosabatiga ko‘ra qanday qo‘shimcha deb
ataymiz.
A. ko‘p ma‘noli qo‘shimchalar,
B. bir ma‘noli qo‘shimchalar
C. antonim qoshimchalar
D. omonim qo‘shimcha
E. sinonim qo‘shimcha
2. O‘zaro antonim qo‘shimchalar qaysi qatorda berilgan?
A. –cha, -chak,-chaq,-chiq
B. – ning,- ni,-ga
C. –li,-siz,-be,-ba
D. –m,-im,-yu,-ma
E. –gi,-ki,-qi
3. O‘rinsiz—noo‘rin, g‘ayratli—serg‘ayrat so‘zlaridagi qo‘shimchalarni
qanday qo‘shimchalar deb ataymiz?
A. omonim
B. antonim
C. ko‘p ma’noli

---

63
62
H UQ UQ VA BU RC H
(Ilmiy uslubda ixtisoslik leksikaning qo‘llanishi va kesim
shaklining ko‘rinishlari)
Reja:
1. Mavzuga oid matnni o‘qish, o‘rganish, tahlil qilish.
2. Ilmiy uslubda ixtisoslik leksikaning qo‘llanishi va kesim shaklining
ko‘rinishlari haqida ma’lumot berish.
3. Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar ustida ishlash.
INSONIYLIK BURCHI
Insoniylik deganda dunyodagi insoniy fazilatlarni alohida ta’kidlash joiz.
Rostgo‘ylik, insof, hayo, yaxshilik, xayr-saxovat, mehr-shafqat, kamtarlik
muloyimlik, saxiylik, halollik. Bularning bari yuksak insoniy fazilatlardan
hisoblanadi. Inson mana shunday fazilatlari bilan kishilar orasida obro‘-
e’tiborga ega bo‘ladi, qanchalik ta’lim-tarbiya olganligi namoyon bo‘ladi.
A. Yugnakiy kamtarlik haqida shunday deydi:
Kamtarning obro‘si oshar,
Takabburning quti qochar.
Xalqimizda ham yaxshilik azaldan qadrlanib shunday satrlar qolgan:
Yaxshilikka yaxshilik har kishining ishidir,
Yomonlikka yaxshilik mard kishining ishidir.
Shunday ekan, har birimiz bir-birimizga yaxshilik qilib, qo‘limizdan
kelguncha yordam berib, g‘amxo‘rlik qilsak, xalqimiz farovonligi yanada
oshadi. Shuningdek, ota-onani qadrlash, vatanni himoya qilish, yerimiz
tabiatini avaylab-asrash insoniylik burchimizdir. Yaxshilik chinakam
insoniylik bo‘lib, xalqimizning insonparvarlik qarashlarini ifodalaydi. Yaxshi
gap aytish, yaxshi so‘z eshitish, yomonlikdan ko‘z yumish, nafsdan yiroq
bo‘lish — bularning hammasi insoniylikka kiradi. Zero, insonning kechir-
gan hayoti uning qilgan har qanday yaxshiligi, xalqqa bo‘lgan nafi, mehr-
muhabbati, rahm-shafqati bilan o‘lchanadi.
Davlat o‘zining fuqarolar oldidagi vazifalarini bajarmoqda, fuqarolarning
erkinliklari va huquqlarini amalda himoya qilmoqda.
Shuningdek, fuqarolarning ham davlat oldidagi burchlari majburiyat-
lari belgilab qo‘yilgan. Fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishga,
boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha’ni va qadr-qimmatini hurmat
A. Ko‘p ma’noli so‘z ishlatiladi.
B. Terminlar qo‘llaniladi.
C. Ibora va jumlalar ma’lum qolipda qoladi.
D. Shevaga xos so‘zlar faol qo‘llaniladi.
11. Ilmiy uslubga xos belgilardan noto‘g‘ri bayon qilingan qatorni
ko‘rsating.
A. Undalmali gaplar qo‘llanilmaydi.
B. Tilning tasviriy va ta’siriy vositalari qo‘llanilmaydi.
C. Matnda dialog bo‘lmaydi.
D. Matnlarda har bir fanning o‘ziga xos atamalari qo‘llaniladi.
12. Qisqalik, aniqlik, soddalik, shuningdek, ibora va jumlalarning bir
qolipda bo‘lishi asosan qaysi uslubda kuzatiladi?
A. Badiiy uslub.
B. Ilmiy uslub.
C. Rasmiy uslub.
D. Publitsistik uslub.
13. Asosan qanday uslubdagi so‘zlar ko‘chma ma’noda qo‘llaniladi?
A. Badiiy uslub.
B. Ilmiy uslub.
C. Rasmiy uslub.
D. So‘zlashuv uslubi.
14. Quyidagi matn qaysi uslubga xos? Bo‘yginangdan onang o‘rgilsin,
baxtingga tasadduq bo‘lay!
A. Badiiy uslub.
B. Ilmiy uslub.
C. Rasmiy uslub.
D. So‘zlashuv uslubi.
15. E’lon, tilxat, taklifnoma ma’lumotnoma. Bu atamalar qaysi uslub-
ga xos?
A. Ilmiy uslub.
B. Rasmiy uslub.
C. Publitsistik uslub.
D. So‘zlashuv uslubi.
10. Borolmadim: ishim chiqib qoldi. Erta boraman. Mazkur gaplar
qaysi uslubga xos?
A. Badiiy uslub.
B. Ilmiy uslub.
C. Rasmiy uslub.
D. So‘zlashuv uslubi.

---

65
64
1. Ilmiy tadqiqotlar biron-bir fan sohasidagi izlanishlarni qamraydi,
uzoq yillar olib borilgan ijodiy mehnat samarasini ko‘rsatadi. Masalan:
Oybekning «Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li», I. Sultonning «Navoiyning
qalb daftari», H. Yoqubovning «Adibning mahorati» kabi asarlari xuddi
shunday tadqiqotlardir.
Ilmiy ommabop asarlar hamma uchun tushunilishi qiyin bo‘lgan
masalalarni sharhlaydi. Bunday asarlarda iloji boricha murakkab atamalar
qo‘llanmaydi. Bu uslubda ham shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi.
2. Ilmiy terminlarining ko‘proq qo‘llanilishi bu sohaning xarakteriga
mosdir.
3. Ilmiy uslubda gap bo‘laklarining tushib qolish alomati kam uchraydi.
4. Adabiy me’yorga rioya qilish, gaplarning grammatik shakllanganligi
bu uslubning yetakchi xususiyatidir.
5. Shevachilikka yo‘l qo‘yilmaydi.
Kesim, nutq uslublarida qo‘llanishiga ko‘ra, ayrim xususiyatlarga ega.
Masalan, ot-kesim (sodda ot-kesim ham, murakkab ot-kesim ham) ko‘proq
ilmiy va rasmiy idoraviy uslublarga, fe’l-kesim (sodda fe’l-kesim ham
murakkab fe’l-kesim ham) esa ko‘proq so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslub-
larga xosdir. Bu hol ularning maqsad-vazifalari bilan izohlanadi. Qiyoslang:
Ilmiy uslubdan: Organizm bilan muhit bir butun sistemadir. Bu
sistemani hosil qiluvchi ikkala tur ziddiyat birligini tashkil qiladi. Bu ziddi-
yat organizmning yashash manbasidir va muhitning o‘zgarishi rivojlanish
vositalaridan biridir.
Rasmiy idoraviy uslubdan: Saylov binosida ovoz berish vaqtida saylov
to‘g‘risida agitatsiya qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Saylov binosida tartib saqlanishi uchun uchastka saylov komissiyasi-
ning raisi javobgardir.
Badiiy uslubdan: Ikromjon na bo‘ri tovushini eshitar, na yuzlariga
urilayotgan qamishlarning shitirlashini eshitar edi. ( S.A.)
So‘zlashuv uslubidan: —Seni akang boqolmay taqachiga topshirgan ekan,
– dedi Ergash, — meni o‘z otam qashshoqlikdan bir boyga topshirdi. (P.T.)
Publitsistik uslubdan: ...ko‘chaga bepoyon Vatanimiz, ajoyib xalqimiz,
hayotimiz uchun iftixor tuyg‘usi bilan mag‘rurlanib chiqqanimizda bir
achchiq tarixiy faktni aytib berishdi menga. (V.Z.)
Kesim ilmiy va rasmiy-idoraviy uslublarda ko‘proq uchinchi shaxs
shaklidagi majhullik va o‘zlik nisbati shaklidagi fe’llar bilan ifodalanadi.
Ilmiy uslubda kesim fe’lning ijro mayli, rasmiy-idoraviy uslubda buyruq
qilishga majburdirlar. Davlat har bir inson zimmasiga tarixiy, ma’naviy va
madaniy merosni avaylab-asrash, atrof-muhitga ehtiyotkorona munosa-
batda bo‘lish, soliqlar va yig‘imlarni to‘lash majburiyatini yuklaydi. Konsti-
tutsiyaning 52-moddasida O‘zbekiston Respublikasi har bir fuqarosi
belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tashga majburdirlar,
— deb belgilab qo‘yiladi.