Шахснинг ривожланиши, тарбияси ва ижтимоийлашуви

Rivojlanishning yosh va uziga xos xususiyatlari. Muayyan bir yosh davriga xos bulgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni xisobga olgan xolda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli buladi.
Bolalarning tarbiyasiga tugri yondashish, uni muvaffakiyatli ukitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni xisobga olish muximdir. Chunki bola orginizmining usishi xam, rivojlanishi xam, psixik tarakkiy etishi xam turli yosh davrlarida turlicha buladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar xam bolani tarbiyalash zarurligini uktirib utganlar.
Bolaning uziga xos xususiyatini xisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar xam psixik jixatdan turlicha bulishi mumkin.
Masalan, kurish va eshitish kobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, xovlikma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, sergayrat yoki gayratsizligi, yalkov yoki tirishkokligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yiginchokligi yoki ishga tez kirishib ketishi, kobiliyati kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bulib, ukituvchi yoki tarbiyachi ularni bilishi zarur.
Bolaning individual – uziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning uziga xos xususiyatini urganish metodikasini bilish muxim. Temperament (lot. «temperamentum» «kismlarning bir-biriga munosabati» ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir.
Shuningdek, turli yosh davrlarining uziga xos rivojlanish konuniyatlari xam mavjud. Masalan, 5-sinf ukuvchilari bilan 10-sinf ukuvchisini tenglashtirib bulmaydi. Shuning uchun bolaning jismoniy va psixik kamoloti kuyidagi davrlarga bulinadi:

1. 
   Gudaklik davri – chakaloklik (1 oy) davri tugagandan to bir yoshgacha bulgan davr.
   
2. 
   Bogchagacha bulgan yosh davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha.
   
3. 
   Maktabgacha ta’lim yoshi – 3 yoshdan 7 yoshgacha.
   
4. 
   Kichik maktab yoshidagi ukuvchilar –7-11-12 yoshgacha.
   
5. 
   Urta maktab yoshidagi ukuvchilar (usmirlar) 14-15 yosh.
   
6. 
   Katta yoshdagi maktab ukuvchilari (uspirinlar) – 16-18 yosh.
   

Kichik maktab yoshida uyin faoliyatining urnini endi ukish faoliyati egallaydi. Bu juda kiyin utish davri bulib, bolaning buyi, ogirligi jixatdan uning tashki kurinishi kam fark kiladi. Suyaklari kotmagani tufayli tez shikastlanadi. Muskullari tez usishi tufayli serxarakat buladi. Bosh miyasi tez rivojlanadi.
Jismoniy usishiga xos bu xususiyatlar tarbiyachidan extiyotkorlikni talab etadi. Bu yoshda bola bilim olish va urganishga kizikuvchan buladi.
Bolalar kizikishini kanoatlantiruvchi kizikarli uchrashuv, sayr va tomosha va ekskursiyalarni tashkil etish zarur. Mazkur yosh davri ukuvchilariga emotsionallik xos, ularning fikrlashi obrazli buladi, xis-tuygulari mazmuni uzgaradi. Ular odamlar bilan aloka kilishga kizikadilar.
Urta maktab yoshi (usmirlik 12-15 yosh). Usmirlikning murakkabligi anotomik-fiziologik va psixologik xususiyatdagi kuchli uzgarishlar bilan boglikdir. Bolaning usishi tezlashadi. Bu davrni utish davri xam deyiladi. Bu davrda jinsiy yetilish davri boshlanadi. Bu bolaning fe’l-atvoriga ta’sir etadi. Usmir xayotida mexnat, uyin, sport va jamoat ishlari katta rol uynaydi. Ba’zilarining uzlashtirishi pasayadi, intizomi bushashadi.
Xozirgi davr usmirlarining ruxiyatida kuyidagi xolatlar kuzga tashlanadi:

1. 
   Intellektual rivojlanish – tafakkur kobiliyati, akliy faoliyatni yukori saviyada tashkil etishni talab etadi, bilishga kizikishi ortadi. Bu davrda tugaraklar, studiya, seksiya, turli tadbirlar utkazish katta axamiyatga ega. Ularning kitob ukishga kizikishi ortadi.
   
2. 
   Uz-uzini anglash, baxolash, tarbiyalash shakllanadi. U uzini boshkalar bilan solishtira boshlaydi.
   

Ammo yukoridagilar bilan bir katorda usmir xarakterida murakkab karama-karshiliklar xam mavjud buladi. Bu usmir faoliyati, xulkida yangi xislatlar – yosh xususiyatning yangidan boshlanishi sanaladi.
Lekin usmirlarnig xammasida xam bilishga kizikish darajasi yukori emas. 38 foiz usmir xech kaysi ukuv fanlarini ukishga kizikmaydi. Boshkalarining uchta yoki ikkita ukuv fani, aksariyat xolatlarda esa bitta ukuv faniga kizikishi aniklangan. Kichik yoshdagi usmirlar kizikishi ukituviga boglik. Lekin ularning kizikishlari, shuningdek, kitob ukishlari xam barkaror emas.
Turli tugaraklarga 21 foiz usmir katnashadi, kolganlari sport yoki musika bilan shugullanadi. 40 foiz ukuvchida sinfdan tashkari ishlarda katnashishda xam barkarorlik yuk.
Eng muxim kizikish – teleeshittirishlarga karatilgan. TVni xar kuni 88 foiz usmir tomosha kiladi.
Ular oddiy kunni uz ixtiyorlari bilan kanday utkazadilar, degan savolga javob topish uchun utkazilgan tadkikot natijalari kuyidagilarni kayd etdi: 85 foiz usmir vaktini uz xolicha utkazadi, 70 foizi kino yoki televizor kuradi, 50 foizi sport bilan shugullanadi, 45 foizi uxlab yoki yotib dam oladi. Shuningdek, yomon baxo olmaslik uchun maktabga bordigan usmirlarning soni 15 foizni tashkil etadi.
Usmirlarda biror narsaga erishishga nisbatan talab rivojlanadi. Ular tomonidan ijtimoiy talablarning bajarilishi asab tizimining rivojlanishiga ta’sir etadi. Shuning uchun maktab xayoti “kiyin” vazifalarga tulik buladi.
Bu yoshda usmirlar kattalar oldida uzining erkinligini namoyish etishga xarakat kiladi. Uz-uzini tarbiyalashga bulgan talab usadi. “Dangasa”, “kupol”, “bee’tibor”, “kobiliyatsiz” degan kattalarning baxolarini ular ogrinib kabul kiladilar.
Usmir yoshida ugil va kiz bolalar urtasida fark kuchayadi. VII sinfdan intellektual malakalar pasayadi. Shuning uchun bu davrda bolalar rivojlanishiga katta e’tibor berish lozim.
Uz-uzini tarbiyalash natijasida ugil bolalar kuchli, erkin, e’tiborli, jasur; kizlar esa – uta kunikuvchan, kamtar va jiddiy bula boshlaydilar.
Shuning uchun usmirga uz vaktini rejalashtirishda yordam berish zarur. 13-14 yoshgacha usmirda burch xissi, mas’uliyatni xis etish, vazminlik paydo bula boshlaydi. Muximi, usmir shaxsini xurmat xilish, kamsitmaslik, katta bulib kolganligini tan olish zarur.
Katta maktab yoshi – kollej, litsey ukuvchilari (uspirinlik davri 15-18 yosh). Bu davr uspirinlarning ilk balogatga yetgan davridir. Mazkur davrda jinsiy yetilish tugaydi. Ularda mustakillik sezila boshlaydi. Uspirin yoshlar xayotga kelajak nuktai nazaridan karay boshlaydilar. Madaniy darajasini orttirishga intilish kuchaya boradi. xis-tuygularida xam uzgarish yuz beradi. Uz-uzlarini tarbiyalashga kirishadilar. Ideal tanlash va unga ergashish kuchayadi. Bu davrda ular urtasida munozaralar utkazish yaxshi natija beradi. Uspirinlar uz guruxiga intiladi. Shuning uchun xam uspirinning barcha intilishlari ma’lum maksadga yunaltirilgan bulishi zarur. Ularda ukuv fanlarini tanlashga nisbatan extiyoj kuchaya boradi.
Uspirinlik bu axliy faoliyatning xam rivojlanish davri sanaladi. Ular uz fikrlarini mustakil ifodalashga xarakat kilib, shaxslik xislatlarini namoyish eta boshlaydilar. Shunda ukituvchilar va katta yoshlilar ularning xali gur fikrlari va dunyokarashlarini tugri yunaltirishlari muxim. Zero, bu davrda uz-uzini anglash, ma’naviy-axlokiy, ijtimoiy xislatlari tez shakllanadi.
Bunga uning faoliyati, jamoada va jamoat joylarida uzini tutishi, odamlar bilan tez mulokotga kirishishi xam turtki buladi. Uzini kattalardek xis etish, uziga xosligini namoyon etish, boshkalarning dikkatini uziga karatishga xarakat kiladi. Axlokiy muammolarni uz karashlari nuktai nazaridan xal eta boshlaydi. Xayot moxiyati, baxt, burch, shaxs erkinligini uz kizikishlari bilan ulchaydilar. Shu bois ularga katta yoshlilarning begaraz, tugri yunalish berishlari uta muxim.
Mazkur davrda yoshlar xulki xam tarkib topa boshlaydi. Bunda shaxsning jamoadagi mavkei, jamoa shaxslari bilan muomala-mulokoti muximdir.
Albatta, bu borada ta’lim muassasasida faoliyat kursatayotgan yoshlar ijtimoiy xarakati ta’siri katta axamiyatga ega. Chunki uspirin-yoshlar mustaxil xayot ostonasida bulib, ularning bu xayotga tugri kadam kuyishi uning jamiyatning faol fukarosi bulishining muxim shartidir.