Шахснинг ривожланиши, тарбияси ва ижтимоийлашуви

Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri urtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara kupdan buyon davom etmokda.
Insonning shaxs sifatida rivojlanishida ijtimoiy xodisalarning ta’siri kuchli buladimi? Yoki tabiiy omillar yetakchi urin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yukoridir? Ular urtasidagi uzaro munosabati kanday?
Fanda biologik yunalish deb nomlangan nuktai nazar yetakchi urinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yukori kuyadi. Ular tugma imkoniyatlar, takdir, tole xar kimning xayotdagi urnini belgilab bergan, deydilar.
XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm okimi namoyandalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baxo berib, ijtimoiy muxit va tarbiyaning rolini inkor etadi.
Xorij psixologiyasidagi yana bir oxim – bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bulib, uning namoyandalari, ong va akliy kobiliyat nasldan-naslga utib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir.
Progmatizm okimi va uning vakillari D.D’yul, A.Kombe xam shaxs rivojlanishini biologik nuktai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni faxat mikdoriy uzgarishdan iborat, deb karaydilar. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson takdirida xal kiluvchi axamiyatga ega deb biladilar.
Demak, bir gurux xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga boglaydilar.
Biologik okimga karshi falsafiy okim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil bilan belgilaydilar. Bu okim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muxitga boglik deb kursatadilar.
Muxit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta’sir tushuniladi. Shu nuktai nazardan tarbiya tufayli bolani uzi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi.
Ular ijtiomiy muxitning rolini xal kiluvchi omil deb xisoblaydilar. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bulib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muxit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maksadga muvofik amalga oshadigan tarbiya xam birdek axamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniklashda ilgor pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jamiyat bilan boglik bulgan ijtimoiy xayotdagi murakkab vokelik deb karaladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga boglik, deb xisoblaydilar.
Xakikatdan xam, shaxs mexnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa uz navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum maxsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ruyobga chikarishi yoki yuk kilishi mumkin.
Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bulagi deb baxolaydilar. Bu insondagi layokat kurtaklari bulib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan goyani ifodalaydi.
Jamiyat tarakkiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlarni yaratadi. Demak, shaxs bilan jamiyat urtasida xam uzviy aloka mavjud.
Shunday kilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muxit, inson urtasidagi murakkab aloka ta’siri ostida ruy beradi, inson ularga faol ta’sir etadi va shu yul bilan xayoti va uz tabiatini uzgartiradi.
Shaxsga ijtimoiy muxitning ta’siri xam muxim. Bu tarbiya tizimi orkali amalga oshiriladi. Ya’ni,
Birinchidan, tarbiya ta’sirida muxit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mexnat va texnik faoliyat bilan boglik kunikma va malakalar xosil buladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tugma kamchiliklar xam uzgartirilib, shaxs kamolga yetadi.
Uchinchidan, tarbiya yordamida muxitning salbiy ta’sirini xam yukotish mumkin.
Turtinchidan, tarbiya kelajakka karatilgan maksadni belgilaydi.
Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bu tarbiya doimiy va uzluksizdir.
Shunday kilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya xam yetakchi uringa ega bulib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muxiti, ijtimoiy muxit ta’sirida xar tomonlama rivojlanishga kodir, degan xulosani chikarish mumkin.