Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

луҳма, киритма каби кичик бирликлар таҳлилсиз қолади.
Олима назариянинг энг катта ва учинчи «гуноҳи»ни 
унинг нутқий мулоқот тизими таҳлилининг асосий гоясини 
ташкил 
қилувчи 
ўзаро 
фаолият 
назариясига 
мос 
келмаслигида, деб ҳисоблайди. Менимча, Д.Франкнинг 
ушбу фикрига тўлигича қўшилмоқ керак. Зеро, мулоқот 
унинг иштирокчилари - коммуникантларнинг ўзаро 
фаолиятини тақозо этади. Ажратилаётган нутқий актлар 
эса 
бир 
томонлама 
фаолият, 
аниқроги, 
сўзловчи 
бажараётган нутқий ҳаракатидан иборат бўлиб қолмоқда. 
Ҳолбуки, 
нутқий бирликлар мазмуни «ҳамкорликда 
шакллантирилаётган мазмундир» ва бу ҳамкорликсиз ўзаро 
бир-бирини англаш ва мулоқот натижасига эришишнинг 
ўзи ҳам мумкин эмас.
Навбатдаги - тўртинчи нуқсон бевосита олдингиси 
билан боглиқ ҳолда юзага келади, чунки нутқий акт ўзаро
97
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

фаолият 
доирасида 
таҳлил 
қилинмаслиги 
сабабли 
ажратилаётган 
бирликлар 
ҳам 
статик 
ёки 
тургун 
хусусиятли бўлиб қолади. Натижада, нутқий мулоқотнинг 
табиатдан ҳаракатчанлиги, стратегик тузилиши назардан 
четда қолади. Мулоқот бирликларининг тугалланган 
жараён сифатида ажратилиши ва таҳлил қилиниши 
унчалик маъқул эмас, мулоқот доимий ҳаракатдаги 
жараёндир ва бу жараёнда коммуникантларнинг мақсад, 
мулоҳазалари ҳам ҳаракатда бўлиб, ўзгариб туради.
Кейинги уч (5-7) нуқсон нутқий ҳаракат назариясида 
мулоқот муҳити ёки контексти муаммоси тўлигича ҳал 
этилмаганлиги 
билан 
боглиқдир. 
Нутқий 
акт 
назариясининг 
таргиботчилари 
контекстда 
ҳосил 
бўладиган маъно ва мазмуннинг моҳиятини аниқлаш 
йўлидан бормасдан, ушбу ҳодисага иккинчи даражали 
тушунча сифатида қарайдилар, улар учун контекст 
«қутқарувчи лангар» вазифасинигина ўтайди. Контекст 
ҳодисасига бўлган бундай муносабат натижасида яна бир 
муҳим масала - семантик ва прагматик мазмун муносабати 
масаласи 
ўз 
ечимини 
топмай 
қолди. 
Албатта, 
пропозициянинг лисоний бирлик мазмуни учун ягона таянч 
эмаслигини таъкидлаш муҳим, аммо пропозитив ва 
иллокутив маъно ягона бир тузилма таркибида бирикиб, 
яхлит мазмун ҳосил қилиши муаммосини ҳал қилмасдан 
туриб, лисоний мазмун ҳодисаси моҳиятини билиш ёки 
ёритишнинг имкони йўқ. Лисоний таҳлил эса у ёки бу 
ҳодисанинг мавжудлигини қайд этиб қолмасдан, балки 
ушбу ҳодисанинг тавсифини бериш, хусусиятларини 
ёритиши, тушунтириши лозимдир.