Шаҳриёр сафаров

ботиний 
тизим 
мавҳум 
характердаги 
категориялардан таркиб топади. Кейинги босқичда ушбу 
ботиний структуралар, махсус амаллар, яъни грамматик 
трансформация 
– 
кўчиришлар 
ёрдамида 
лисоний 
воқеланадилар, зоҳирийлик касб этади. Зоҳирий структура 
ҳам маълум категориялардан иборатдир, аммо улар 
эндиликда конкрет кўринишга эгадирлар. Эслатилган 
амаллар умумлашмасини Чомский лисоннинг универсал 
(умумий) грамматикаси (Universal Grammar) деб атайди. 
Унинг талқинича, универсал грамматика барча тиллар 
соҳиблари учун умумий бўлиб, унда «туғма» (innate, 
inborn) тамойиллар фаоллашади. Тилни ўзлаштирувчи ва 
ундан фойдаланувчининг (у она тили ёхуд хорижий тил 
бўлишидан қатъий назар) вазифаси махсус қоидалар 
туркуми, ўз тажрибаси ва универсал грамматика 
тамойиллари доирасида «ишлашга мажбур этишдан 
иборатдир» (Chomsky 2003: 12). 

---

29 
Сўзсиз, ҳар қандай лисоний қурилма ҳосил 
бўлишининг дастлабки босқичи идрок этилаётган 
воқеликнинг онгдаги инъикоси, юзага келиши ва унинг 
тафаккурда «ҳазму таҳлил қилиниши натижасида ҳосил 
бўладиган концептнинг туғилишидир» (батафсилроқ 
қаранг: Сафаров 2006), кейинги яъни лисоний воқеланиш 
босқичи эса турли хил амаллардан иборат бўлиб, бу 
амаллар тил тизими хусусиятлари билан боғлиқ ҳолда 
кечади. Шунга кўра, Чомский изидан бориб, лисоний 
фаолиятда биз мурожаат қиладиган қоидаларни генератив,
яъни 
«туғма» 
(generated) 
ва 
трансформа 
(transformed)ларига ажратиш мумкин. Ушбу қоидаларни 
ўзлаштирган шахс олдин ҳеч қачон учратмаган ва 
эшитмаган нутқий бирликларни тузиш қобилиятига эга 
бўлади. Шунингдек, ушбу шахс «бизники сизникини яхши 
кўради», «меники бугун кетади» қабилидаги Дерсу Узала 
лаҳжасидаги гапларнинг нотўғри тузилганлигини аниқлай 
олади. 
Аммо ботиний структурадан зоҳирийликка кўчиш 
жараёнининг қандай кечиши ёки, бошқача айтганда, 
лисоний ва когнитив ҳодисаларнинг қай йўсинда 
мослашуви масаласи сирлидир. Чомскийнинг ўзи ҳам бу 
масала устида «бош қотириш»дан тўхтаганича йўқ. 
Тажриба 
кўрсатадики, 
лисоний 
фаолиятни 
таъминловчи 
тамойиллар бошқа 
турдаги 
фаолият 
доирасида мавжуд бўлган тамойиллардан тубдан фарқ
қилади. Бинобарин, бу тамойиллар бизнинг кўриш, 
мусиқий ва санъаткорлик қобилиятимиздан, мантиқий ва 
математик иқтидоримиздан фарқ қилади. Демак, инсон 
онгини бутунлай бир яхлит тизимдан кўра кўпроқ кичик 
тизимлар «ҳамкорлиги» сифатида қараш маъқулроқдир, 
лекин бу кичик (микро) тизимлар, қанчалик мустақил 
ҳаракатда бўлишмасин, барибир ушбу ҳаракатлар бир-бири 
билан 
муносабатда, 
алоқадорликда 
кечадилар. 

---

30 
Чомскийнинг кейинги йиллардаги ҳаракати айнан шу 
боғлиқликлар сабабларини излашга қаратилди. Шу 
йўсинда Параметрлаштириш (нутқий тузилмаларни ҳосил 
қилувчи механизмларнинг асосий хусусиятларини топиш), 
Оптималлаштириш ёки Минималлаштириш (лисоний 
тежамкорликни таъминлаш) каби қатор назариялар 
(Parameters Theory; Optimality Theory; Minimalist Program) 
шаклланди (Chomsky 1981; Chomsky 2000). Бу назариялар 
Универсал Грамматикада барча тиллар учун умумий 
тамойиллар мавжудлигига яна бир карра ишонтириш билан 
бир қаторда, тиллараро фарқни юзага келтирувчи 
манбаларнинг 
табиатини 
тушунтириш 
йўлидаги 
уринишдир. Параметрлаштириш назариясига биноан барча 
параметр ва тамойиллар алоҳида тилларда «включатель» 
(switches) 
тўпламида 
кодлаштирилади, 
тилдан 
фойдаланувчининг вазифаси эса ушбу включателнинг 
«тугмача»сини 
(triggers) 
тўғри 
босишдир. 
Оптималлаштириш назарияси ўз навбатида тиллараро 
фарқларни умумий (мажбурий) қоидаларнинг алоҳида 
тилларда турли даражада кодлашуви билан боғлайди. Бу 
ҳолда тил ўрганувчи ва ундан фойдаланувчииннг вазифаси 
ушбу умумий қоидалар мажмуасидан фойдаланишнинг энг 
оддий, ҳаммабоп «калити»ни топишдир (Jackendoff 2004: 
102). 
Албатта, 
Чомский 
таълимоти 
кўпчиликнинг 
диққатини жалб қилмай қолмади. Зеро, унинг асосий ғояси 
лисоннинг инсон фаолиятида тутган ўрни ва умуман лисон 
ҳамда тафаккур фаолиятларининг туташтирувчи ришталар 
ҳамоҳанглигига таянади. Аммо ушбу таълимот ғоялари 
ҳамма томонидан бир хилда қабул қилинишини ҳам кутиш 
нотўғри. 
Бекаму 
кўст 
ғоя 
абсолют 
ҳақиқат 
кўринишидагина бўлиши мумкин. Чомский эса ҳозирча 
пайғамбар эмас ва менимча, у бунга даъво ҳам қилаётгани 
йўқ. У ҳам танқидга бардош бера олади. 

---

31 
Олим таълимотидаги энг танқидбардор ғоя –