Шаҳриёр сафаров

A house is on the hill гапидаги ноаниқлик мазмуни 
«Тепаликда қандайдир бир уй турибди» қабилида 
тушунилса, The house is on the hill гапи эса «(Бу, ўша) уй
тепаликда турибди» кўринишида ўгирилади. 
Лисоннинг борлиқни идрок этишдаги ролининг 
муҳимлигини уқтирган Э. Сепир ўз пайтида, бу идрокни 
лисон иштирокисиз кечиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам 
кўрмасликка чақирган эди: «Одатда, ўйлаганларидек, 
инсонлар объектив дунёда ва ижтимоий фаолият дунёсида 
оддийгина эмас, балки улар катта миқёсда ушбу жамият 
учун ифода воситаси хизматини ўтаётган тилнинг таъсири 
остида яшайдилар. ... аслида, ушбу «объектив борлиқ»
беихтиёр маълум гуруҳга хос бўлган лисоний нормалар 
(меъёрлар) доирасида таркиб топади. Биз у ёки бу 
ҳодисаларни асосан бизнинг жамиятимизда барқарор 
бўлган лисоний меъёрлар айнан шу ифода шаклини 
танлаганлиги сабабли худди шу йўсинда кўрамиз, 
эшитамиз ҳамда идрок этамиз». Устозининг ушбу 
таърифини ўз мақоласига эпиграф сифатида танлаган 
Бенжамин Уорф лисоннинг инсон фаолиятига таъсирини 
унинг қўлланишидаги умумий қонуниятлардан излаш 
билан чегараланиб қолмасдан, балки ҳодисалар баҳосида 
ҳам кўриш лозимлигини алоҳида таъкидлайди (Уорф 1960: 
198). 
Кейинчалик тилшунослар томонидан «Сепир-Уорф 
фарази» деб номланган ушбу ғояни эслатишимдан мақсад – 
социал дейксис мазмуни ва ифодаланишини фақатгина 
грамматик шакллар тизимидан излаш шарт эмаслигини 
исботлашдир. Ушбу мазмунни ифодаловчи манба турли 

---

212 
тилларда турлича бўлиши аниқ, ҳар қандай тилда 
сўзлашаётган шахс ахборот узатиш билан бир қаторда 
ушбу 
ахборотга 
ҳамда 
мулоқотдошга 
бўлган 
муносабатларини ҳам билдиришга мажбур. Суҳбатдошга 
нисбатан билдирилаётган муносабат яширин ёки очиқ, 
ижобий ёки салбий, бевосита ёки билвосита ва бошқа 
кўринишларга 
эга 
бўлиши 
мумкин. 
Бу 
турдаги 
муносабатларнинг барчаси социал дейксис ҳодисаси 
мундарижасида ўз аксини топади. Социал дейксисга хос 
бўлган белги-муносабатларнинг турли ижтимоий гуруҳ ва 
мулоқот муҳитларида турлича намоён бўлишини ҳам 
унутмаслик 
керак. 
Бундай 
фарқ 
ҳатто 
мулоқот 
иштирокчиларининг жинсига ҳам боғлиқдир. Масалан, 
ҳонорифик воситаларнинг аёллар нутқида кўпроқ учраши 
маълум. Япон аёллари эркаклар фақатгина юқори табақали 
шахсларга нисбатан қўллайдиган ҳурмат шаклларини 
оддийгина нотаниш шахслар билан танишув вазиятларида 
ҳам қўллашлари қайд этилган (Japan 1994: 300). 
Ҳар қандай тил ва маданиятда социал дейксиснинг 
икки асосий тури ўз белгисига эга. Булар, ижтимоий 
мавқенинг доимийлиги ва ўзгарувчан ёки нисбийлиги акс 
топишига нисбатан, мутлақ социал дейксис (absolute) ва 
нисбий (relational) социал дейсис ёрлиқларини олишган 
(Levinson 1983: 90). Социал дейксис мазмунининг 
нисбийлиги ўз навбатида, сўзловчининг референт, адресат, 
кузатувчи (3-шахс) ва ижтимоий муҳитга бўлган 
муносабатида, нутқий фаолият ҳаракатларининг улар 
билан боғлиқ ҳолда кечишида намоён бўлади. Бундан 
ташқари, бу боғлиқликлар кўпгина ҳолатларда маънавият 
ва маданият қадриятларига қарам ҳолда шаклланадилар. 
Хусусан, айрим тилларда суҳбатдошлар ижтимоий 
мавқеининг грамматик тизимда акс этишини қариндошлик, 
уруғчилик каби табақаланишлар муносабатида ҳам кўриш 
мумкин. 
Барча 
маданиятларда 
мавжуд 
бўлган 

---

213 
мурожаатнинг табу шакллари (масалан, эр-хотиннинг бир-
бирига фарзандининг исми билан ёки «дадаси», «онаси» 
шаклларидаги мурожаати) шундай муносабатларнинг 
лисоний воқеланишига мисолдир. 
Мулоқот шаклларининг ижтимоий муҳит билан 
боғлиқлиги ҳақида рисоланинг олдинги бобида анча 
батафсил гапирилди. Бунда мулоқотнинг расмий ва 
норасмий руҳда кечаётганлиги алоҳида эътиборга лойиқ. 
Чунки расмий ва норасмий муносабатларнинг грамматик 
ва луғавий бирликлар воситасида белгиланиши қарийб 
барча тиллар учун умумий қоидадир. Аммо баъзи тиллар 
учун бу қоида ўта мажбурий хусусиятга эга бўлиб, ушбу 
тиллар грамматик тизимидан мустаҳкам ўрин эгаллайди. 
Бу борада, айниқса, япон ва корейс феъл тизими алоҳида 
ажралиб туради. Биргина «ўқи!» императиви ё мэ (ўта 
қўпол), ёндэ курэ (бироз юмшоқроқ, ўзидан паст 
мавқедагига буюрилганда), ёндэ – о-курэ (янада 
юмшоқроқ), ёндэ ярэ (қўпол, «учинчи шахсга ўқиб бер» 
мазмунида) о-ёми, ёндэ тёдай, ёминасай, ёмитамаэ 
(норасмий мулоқотда), о-ёминасай (бир оз ҳурмат 
маъносида), ёндэ кудасай (ҳурмат шакли), о-ёми кудасай 
(эҳтиромли «марҳамат, ўқинг» мазмунига эга), о-ёми