Шаҳриёр сафаров
Download 1.63 Mb. Pdf ko'rish
|
прагмалингвистика-сафаров ш.
|
Баҳолаш ҳаракатининг юзага келишида беш
унсурнинг мавжудлиги мажбурийдир, булар: субъект, объект, асос, эталон (намуна) ва баҳолаш белгиси. Баҳолаш дастлабки ўринда субъект-объект муносабатида, яъни субъект томонидан объектнинг муҳимлиги, эътиборга моликлиги, миқдор ва сифат жиҳатидан ажралиб туришини аниқлаш жараёнида ҳосил бўлади. Ушбу жараёнда субъект объектнинг баҳоланаётган хусусиятини идеал намуна ёки меъёрга қиёслайди ҳамда ушбу меъёрга қай даражада мос келиши ёки узоқлашишига нисбат беради. Ниҳоят, барча «ўлчов»лар босқичидан ўтган баҳо лисоний белги 203 воситасида воқеланади. Баҳонинг юзага келиши ва баҳолаш ҳаракатининг фаоллашуви учун мантиқий асос талаб қилинади. Бундай асоссиз ҳар қандай ақлий ва лисоний фаолият бесамар, ҳатто ножўя тус олишини биламиз. Асоссиз қиёс ва баҳога ҳожат йўқ. Баҳолаш ҳаракатининг мантиқий асосида эмоция интенцияси ётади. Ўз пайтида Гегель субъект ва объект муносабатининг гносеологик хусусиятлари ҳақида гапираётиб, бу муносабатда ҳеч қандай қарама-қаршилик, бири иккинчисини инкор қилиш ҳолатлари йўқлигини уқтирган эди. Дарҳақиқат, воқеликни идрок этиш жараёнида субъект ўзини ҳеч қачон ушбу воқеликдан айри ҳолда тасаввур қилмайди ва бунга унинг ҳиссиёти ҳам йўл қўймайди. Ҳиссиёт, эмоция идрокнинг мантиқий тафаккур босқичидан олдинги ҳолатдир, эмоционал ҳис этиш босқичида идрок ҳосил бўлмайди. Шунинг учун ҳам ҳар қандай рационал (мулоҳазали) идрок баҳолаш ҳаракатига асосланади деб ҳисобланади (Вольф 1980: 85). Эмоция дейксисининг кўрсаткичларидан бири бўлган баҳолаш ҳаракати иллокутив мақсад ва перлокутив вазифа умумлашмасидан иборат (Пиотровская 1995: 45). Иллокутив мақсад воқеланишида нутқ субъектининг эмоционал-ҳиссий ҳолати намоён бўлса, тингловчи – адресатга таъсир ўтказилишини тақозо этади. Биринчи ҳолатда сўзловчи воқеликда кечаётган ҳодисани баҳолаётиб ўз ҳиссиёти, туйғусини ифодалайди. Масалан, «Бошқа бундай яшай олмайман! Ўзимни ўлдиришга тайёрман!» қабилидаги нутқий ҳаракатда сўзловчи ўз қайғуси, дард-аламини изҳор қилмоқчи бўлса, «Бу ўта пасткашлик, мунофиқлик! Сен бундан узоқ бўлишинг керак!» қабилидаги ҳаракат перлокутив вазифани, яъни тингловчини ўз қилмишидан уялишга, афсусга ундаш мақсадини кўзлайди. 204 Шу ўринда эмоционал баҳо бериш воситаси бўлган гапларнинг ҳақиқий мазмунини матнсиз аниқлаш қийин вазифа эканлигини эслатмоқчиман. Бинобарин, инглиз тилидаги What a life that is! Ундовини интонациянинг ўзгариши ҳамда қайси вазиятда қўлланишига нисбатан «Қандай яхши ҳаёт!» ва «Қандай ёмон ҳаёт!» муқобиллигида таржима қилиш мумкин. Бундан ташқари, сўзловчи шахснинг воқеликка бераётган эмоционал баҳоси «бамайлихотир баён» усулида ҳам ифодаланиши мумкин: «Эътирозларимиз жуда ўринли бўлди!». Худди шунингдек, эмоционал баҳо мазмунини ифодалаш «юки» махсус грамматик тузилмалар зиммасига тушиши мумкин. Масалан, инглиз тилида бир таркибли номинатив тузилмалар салбий баҳони ифодалаш имкониятига эга (What an idea? « Бу қандай хомхаёл!»), ушбу тузилмалар таркибида феъл бўлганда эса, ижобий баҳо ифодаланади: That is an idea! «Мана бу (ажойиб) фикр!». Дейксиснинг тил луғат ва грамматик тизимларида акс топишини махсус таҳлил қилган тилшунослардан бири Ю.Д.Апресян борлиқдаги объектлар ва уларнинг лисоний тафаккур идрокида боғлиқлик доимо бир хилда бўлмаслигини сезиб, сўзловчининг «шахсий ҳудуди» тушунчасидан фойдаланишни маслаҳат берган эди (Апресян 1986). Бу тушунчанинг мазмуни шундан иборатки, инсон ташқи дунёдаги объект, воқеаларни ҳис ва идрок этаркан, уларга дахлдорлигини аниқламоқчи бўлади. Объект ва субъект муносабати эса, ўз навбатида, икки хил кўринишда намоён бўлади. Биринчисида, объект субъектга тобе ҳолатни олади, яъни субъект воқеанинг ташаббускори ва унинг кечишини ўз назоратига олади, бундан шахснинг назорат ҳудуди ҳосил бўлади. Иккинчи ҳолатда эса, шахс воқеликни бевосита назорат қилмайди, аммо унга ўзини 205 дахлдор деб ҳисоблайди. Бунда субъект-объект муносабати кучсиз, воқеа шахснинг дахлдорлик ҳудуди доирасида кечади. Объектнинг бу икки турдаги идроки концептуал тузилмаларнинг лисоний воқеланишида ўз аксини топиши муқаррар. Мисол тариқасида турли тилларда шахссиз гапларнинг нутқий фаоллашуви даражасини келтириш мумкин. Маълумки, эгаси ифодаланмаган гапларда иш- ҳаракат субъекти ноаниқ, мантиқан умумлашган бўлиб қолади. Бу эса айнан субъект томонидан назоратнинг йўқлигидан, унинг воқеага фақатгина дахлдор, оддийгина муносабат билдирувчи шахс бўлиб қолишидан дарак беради. Субъектнинг идрок объектига бўлган муносабатининг бу шаклда турли кўринишларда кечиши эмоциянинг модаллиги белгиларида ва ушбу модалликнинг лисоний ифодаланишида намоён бўлади. Эмоциянинг даражаланиши (градуаллиги) унинг сифат кўрсаткичидир, шунинг учун ҳам модаллик инсон ҳиссиётининг алоҳида турларини (масалан, қўрқув, эҳтиёткорлик, ваҳима, даҳшат кабилар) лисоний белгилайди. Бундай даражаланишнинг нутқий фаолиятда акс этиши эса нутқий тузилма таркибида сўзловчи-субъектнинг объектга ва узатилаётган ахборотга нисбатан фикри, нуқтаи назарининг «соя»сидан бошқа нарса эмас. Умуман, нутқий ҳаракатда дейксис ва модаллик муносабати муҳим рол ўйнайди (Яковлева 1990). Даражаланиш ҳодисасининг мантиқий ва лисоний босқичлари ўртасида мавжуд бўлиши мумкин бўлган фарқларни биринчилардан бўлиб ажратишга ҳаракат қилган Э.Сепир ҳар иккала ҳолатда ҳам даража миқёсини белгилаш истаги маълум бир меъёрга, нормага асосланишини қайд қилган эди (Сепир 1985: 59). Меъёр – баҳо бериш ўлчови, асосидир. Ҳар қандай меъёр бирор бир эталон - намунага нисбатан белгиланади ва объектларни 206 қиёслаш учун хизмат қилади. Даражаланишнинг лисоний ифодаси турлича, турли сатҳларга оид бирликлар воситасида кечиши маълум (Бозоров 1995; Bolinger 1972; Bierwisch 1984; Vakhidova 2007), аммо ушбу воситаларнинг эмоция модаллигини таъминлашдаги ўрни масаласига унчалик эътибор берилганича йўқ. Холбуки, Э.Сепир ўтган асрнинг биринчи ярмидаёқ (муаллифнинг ҳавола қилинаётган мақоласи 1944 йилда чоп қилинган: Sapir 1944) барча турдаги градуаторларнинг (даражалаш воситаларининг) ҳукмни, билдирилаётган фикрни маъқуллаш ёки маъқулламаслик мазмунини юзага келтириш яширин имкониятига эга эканлигини таъкидлаган эди (Сепир 1985: 66). Маълумки, тил оламни билиш воситасидир. Унинг воситасида инсон ижтимоий-маданий воқеликда ўз ўрнини топади, фаолият мўлжалини олади. Мўлжални топиш учун меъёрий ўлчов белгиси, яъни эталонни аниқлаш лозим. Ушбу эталон – намуна асосида идрок қилинаётган воқеликнинг идрок этувчи шахс учун муҳим, «қадрли» томонлари аниқланади. Объектнинг муҳим томонлари уни баҳолаш учун асосдир. Нутқ ва матн фаолияти инсоннинг мўлжал олиш фаолияти сифатида қаралиши мумкин ва бу фаолият жараёнида воқелик «қийматли» қисмларга ажратилади. Бу қисмларнинг ажратилиши, биринчидан, лисоний меъёрга эга бўлса. иккинчидан, сўзловчи – субъектнинг шахсий эҳтиёжи, танлови талабларига жавоб бериши керак (Борьботко 2007: 55). Худди шу фаолият асосида яна бир мантиқий жараён, яъни қадриятга нисбатан қиёслаш ҳаракати юзага келади. Қиёслаш ҳам турли кўринишни олади ва баҳолаш, меъёрлаштириш ҳаракатлари билан ҳамроҳлик қилади. Қиёслаш асосида юзага келадиган баҳо даражаси эса доимий равишда прагматик омиллар таъсирида бўлади. Прагматиканинг таъсир доираси шу қадар кучлики, ҳатто қиёслаш намунаси 207 (эталони) танлови ҳам ихтиёрий тус олиб, эркин кечади. Шу сабабли бўлса керакки, даражаланиш муаммосига кўп вақти ва куч-қувватини сарфлаган олимлардан бири Д.Болинжер «Градация (даражаланиш) сўзлари тилни қатъий ва мажбурий тизим сифатида тасаввур қилиш нотўғри эканлигидан гувоҳлик беради» даъвосида ўзини ҳақли деб ҳисоблайди (Bolinger 1972: 19). Умуман олганда, ҳар қандай ҳиссиётли ҳаракат когнитив асосга эга эканлигини унутмаслик керак. Борлиқ идроки билимсиз кечмайди, идрокнинг ҳар қандай босқичи онгли равишда, шахснинг билими доирасида кечади. Демак, қиёслаш ва баҳолаш ҳаракатлари қанчалик эмоционал хусусиятга эга бўлмасин, охир оқибатда когнитив фаолиятнинг бир қисми бўлиб қолишади. Қиёслаш ва баҳолаш инсоннинг қайси намунани ва қандай даражаланиш меъёрини танлаши билан боғлиқ. Когнитив психологияда идрокнинг эпистемологик (билиш) фаолияти билан доимий алоқадорлиги алоҳида таъкидланади. Инсон идрок қилинаётган объектнинг қайси томонига, жиҳатларига кўпроқ эътибор бериши уни идрок фаолиятига ундаётган вазият ва мақсад билан ҳамда унинг шахсий коммуникатив «дастури» билан боғлиқдир. Бу «дастур» танловга ундайди ва шахс, ҳар қандай фаолият турида бўлганидек, танлов фаолиятида ҳам ўз ижтимоий тажрибасига таянади. Инглиз файласуфи П.Ноуэлл-Смитнинг «дунёда танлов имкони бўлмаган тақдирда қадриятларни баҳолаш (appraising) ва даражалаш (grading) тушунчалари ҳам туғилмас эди» деган фикрини давом эттирган Н.Арутюнова «Баҳо предикатларининг барча вазифалари ва қўлланиш усуллари танлов тушунчаси доирасида бирикадилар» деб таъкидлайди (Арутюнова 1988: 50; қиёсланг: Nowell-Smith 1957; Ноуэлл-Смит 1985). Ҳақиқатдан ҳам нутқий фаолият ташаббускори, яъни сўзловчи шахс объект ҳақидаги 208 маълумотни тингловчига етказиш учун ушбу объектнинг «қандайдир» хислатларини танлайди ва шу хислат асосида объектга баҳо беради ҳамда баҳо маълумотини адресатга узатади. Бундай баҳо бериш ахбороти эса, ўз навбатида, тингловчига таъсир ўтказиш ва уни бирор бир хатти- ҳаракат, фаолиятга ундаш мақсади учун хизмат қилади. Оксфорд мактабига мансуб яна бир инглиз мантиқшуноси Р.Хэарнинг ёзишича, баҳо – нутқда тавсия, маслаҳат, кўрсатма ва ҳатто амр мазмунларини ифодалаш қобилиятига эга. Масалан, «қизил машина» ва «яхши машина» ибораларини солиштирсак, улардан биринчисида объектнинг тавсифий, яъни дескрептив (descreptive) хусусияти ифодаланади, иккинчисида эса, объектнинг таърифий хусусияти аниқланиб, баҳо (evaluative) белгисига ишора қилинмоқда. Натижада «Бу яхши машина» нутқий ҳаракати нутқий адресатга шу русумли машинани сотиб олиш тавсиясини бериши мумкин. Бундай ҳолларда баҳо предикатининг тавсия, маслаҳат мазмуни ва вазифаси (recommendatory function) фаоллашади (Хэар 1085: 187; қиёсланг: Стивинсон 1985). Нутқий бирликларнинг эволюатив, яъни баҳолаш вазифасини кенг маънода тушуниш лозим. Зеро, тафаккур фаолияти қийматларга таянади ва баҳо мезони бўлган қиймат табиий ва маданий асосга эга бўлишдан ташқари, этик, эстетик ҳамда лисоний хусусиятга эга бўлиши ҳам мумкин. Ўтган асрнинг 20-йилларида рус филологи М.М.Бахтин (Волошинов) «ҳар қандай нутқий бирлик баҳолаш мўлжалидир» деб хитоб қилган эди. Бундай хитобнинг сабаби бор, чунки инсон дискурсив фаолиятининг ўзи баҳолаш ҳаракатларининг босқичма- боқич муносабатини юзага келтиради. Фаранг тилшуноси Жан Пейтарнинг таъбирича, баҳолаш фаолияти қийматлар қиёси сифатида ижтимоий хусусиятга эга ва у «социал баҳолаш ҳаракати бирор бир нутқий ҳаракатни 209 бошқаларига нисбатан вазиятга мослаштириш истаги натижасида пайдо бўлади» (Peytrad 1990:21), деб ҳисоблайди. Демак, баҳолаш фаолияти инсон лингвокогнитив фаолиятининг маҳсулидир. Баҳолаш ҳаракатининг ҳар қандай кўриниши идрок ва нутқ субъекти фаолияти билан боғлиқ ҳолда тавсифланиши сабабли бу ҳаракатларни эмоционал дейксис ҳодисасининг ажралмас қисми сифатида таърифлаш маъқулроқдир. Download 1.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|