Шаҳриёр сафаров

Макон дейксиси. Мулоқот жараёнида унинг 
иштирокчилари эгаллаган ўринга ишора макон дейксиси 
мазмунини ташкил қилади. Воқеликнинг идрок қилиниши 
ва бу идрокнинг лисоний ифода топиши икки асосий 
лисоний – тафаккур ҳаракатини талаб қилади: биринчидан, 
воқелик парчасини тавсифлаш лозим бўлса, иккинчидан, 
уни маълум маконда жойлаштириш талаб қилинади. Аммо 
маконда жой олишнинг ўзи ҳам икки кўринишда бўлади. 
Объектлар бир-бирига нисбатан жойлашадилар: 
а) Регистон Самарқанднинг марказида жойлашган; 
б) Расадхона жанубий кенгликнинг 50 - градусида 
жойлашган. 
Бу мисолларда макон дейктик мазмунга эга эмасдек 
туюлади, чунки бундай макон тасаввури ва ифодасида 
мулоқот иштирокчиларининг ўрни йўқ. Макон мулоқот 
иштирокчиларининг мулоқот кечаётган пайтдаги ўрнига 
нисбатан белгиланиши дейктик характерга эга: 
в) Афросиёб бир чақирим нарида (узоқда); 
г) Расадхона бу ердан икки чақирим шарқда. 
Макон дейксисини нодейктик мазмундаги макон 
ифодасидан фарқлаш айрим ҳолларда анча қийинчилик 
туғдиради. Ҳар ҳолда, барча тилларда дейктик иборалар 
тизими мавжуд бўлиб, улар маъно ва грамматик 
хусусиятлари жиҳатидан турли гуруҳларга ажраладилар. 
1) ўрин равишлари: here, there, over there –инглиз 
тилида; her, da, doh – немис тилида; здесь, тут, там – рус 
тилида; шу (бу ) ерда, у (ўша) ерда – ўзбек тилида. 
2) кўрсатиш олмошлари: this (these), that (those) –
инглиз тилида; этот (эти), тот (те) – рус тилида; бу (булар, 
ўша (ўшалар) – ўзбек тилида. 
Ушбу гуруҳлардаги бирликлар шахс ва предметларни 
нутқий 
мулоқот 
ҳудудидан 
«яқин» 
ёки 
«узоқ» 
жойлашишига нисбатан тавсифлаш мақсадида қўлланади. 
Бундай тавсифда маконнинг узоқ ёки яқинлиги нафақат 

---

189 
сўзловчига, балки тингловчига – адресатга нисбатан ҳам 
белгиланиши мумкин. Бундан ташқари, ҳаракатнинг ким 
томонга йўналиш олиши ҳам дейктик ибора қўлланишига 
таъсир кўрсатади. 
Ҳаракат йўналишининг қайси маконга йўл олиши 
феъллар 
семантикасига 
ҳам 
дейктик 
мазмунни 
бағишлайди. Бинобарин, «Хонага кир», «Уйга кел», «Уйга 
кет» каби буйруқ шаклларида дейктик маъно борлиги ва 
ушбу маъно сўзловчидан узоқлашиш ёки яқинлашиш 
ҳаракати билан боғлиқ эканлиги ўз исботини топган 
(айрим феъллар дейктик мазмунга эга эканлигини илк бор 
қайд этганлардан бири Ч.Филлмордир – Fillmore 1983). 
Дейктик маконнинг узоқ ёки яқинлигидаги бундай фарқи 
нутқ онтогенизида ўз аксини топар экан, сўзловчи томон 
йўналтирилган ҳаракат макони кўзга тез ва аниқ ташланади 
ва шу сабабли бўлса керакки, ёш гўдаклар «бу», «бу ерда» 
кабилар билан ифодаланадиган дейктик маънони тезроқ 
ўзлаштирадилар. Бошқалари эса кейинроқ ўзлаштирилади. 
Бу дейктик иборалар «у» ва «у ерда» бирликларидир, 
чунки улар мазмунида ёш боланинг бевосита кўриш 
ҳудудидан ташқаридаги объектга ишора англашилади. 
Энг қизиғи, айрим тилларда дейктик маконнинг узоқ 
ва яқинлиги ёки воқелик объектининг сўзловчи кўз ўнгида 
ёки унинг наздидан ташқарида бўлиши ўз лексик-
грамматик ифодасини топади. Масалан, немис тилида 
узоқроқда жойлашган предмет кўриниб ёки сезилиб турса, 
da «у ерда» равиши қўлланса, бу предмет кўринмай ва 
сезилмай турганда, dort «у ерда» равиши маъқул кўрилади. 
Шунингдек, Америка қитъасининг шимолий-ғарбидаги 
ҳиндулар тили тлингитда кўрсатиш олмошлари «айнан шу 
(шу ерда)», «яқиндаги шу», «у томондаги шу» 
мазмунларини ифодалашлари билан ўзаро фарқланадилар 
(Levinson 1983:81). Бундай фарқни биз ўзбек ва бошқа 
туркий тиллар кўрсатиш олмошлари тизимида ҳам сезамиз: 

---

190 
«бу» («сўзловчига яқин»), «шу» («адресатга яқин»), «у» 
(«сўзловчи ва адресатдан узоқда»). 
Чарльз Филлмор Индиана университети лингвистик 
клубида 1971 йилда ўқиган дейксис ҳақидаги маърузасида 
дейктик иборалар нутқда қўлланишини уч турга бўлишни 
таклиф қилган: 
1) «узоқдаги» ва «яқиндаги» объектни бевосита 
кўрсатиш вазифасини бажарувчи лисоний белги –жестлар 
(gestural use); 
2) маълум ахборот, билим ташувчиси (бу билим ушбу 
мулоқот вазиятидан ёки мустақил равишда эгалланган 
бўлиши мумкин) бўлган рамзий белги (symbolic use); 
3) анафорик боғловчи сифатида (Fillmore 1975: 40-
42). 
Дейктик бирликнинг биринчи турдаги қўлланишини I 
want you to put it there «Уни ўша ерга қўйишингни 
истайман» мисолида кўрамиз. Бу гап мазмунидан сўзловчи 
бевосита маконга ишора этаётганлиги англашилади. 
Телефонда гапираётган кишининг Is Johnny there? Жонни 
ўша ердами? деб берган саволида маконга ишора 
рамзийдир (symbolic) ва унда дейктик бирлик there «сен 
(сиз) турган жойда(ми?)» мазмунини олади. Худди шу 
бирликнинг анафорик ўриндош сифатида қўлланишини эса 
I drove the car to the parking lot and left it there- Машинани 
тўхташ жойига ҳайдаб бордим ва уни ўша ерда 
қолдирдим гапи мисолида кўриш мумкин. Бу ҳолатда 
макон мазмунини берувчи ибора (there) матнда олдиндан 
эслатилган макон, яъни «тўхташ жойи» ибораси билан 
ҳамреферентдир. 
Дейктик воситаларнинг жест-ишоравий ва рамзий 
(gestural and sumbolic) қўлланишидаги фарқни кўрсатиш 
олмошларининг турли нутқий тузилмалар таркибида 
фаоллашуви мисолида ҳам сезиш мумкин (Ўша асар, 42-б). 
Масалан, маъруза ўқиётган профессор «Бу бармоқ – бош 

---

191 
бармоқ» деса, талабалар дафтардан бошларини кўтариб, 
қайси бармоқ эканлигини кўрмоқчи бўлишади. Лекин 
домла «бу бино» бирикмасини қўллаганда, талабалар бош 
кўтариб қарашларига унча эҳтиёж йўқ, зеро, улар домла 
«ҳозир мен (биз) турган бино» мазмунини ифодалашга 
уринаётганлигини фаҳмлаб туришибди. Биринчи ҳолатда 
дейксис жест хусусиятига эга, кейингисида эса рамзий. 
Дейксис ҳодисасига оид масалалар муҳокамаси билан 
машғул олимлар макон ва замон дейксисларидан қайси 
бири асосий эканлигини аниқлашга интиладилар. Бундай 
муаммо пайдо бўлишининг сабаби бу икки турдаги 
дейксиснинг матн таркибида ўзаро муносабатда бўлиши, 
бири иккинчисини тақозо этиши, лозим бўлганда, ўзаро 
ўрин алмаштириши мумкинлигидадир. Бундан ташқари, 
ягона бир ибора воситасида иккала дейктик мазмунни 
ифодалаш имкониятининг мавжудлигидадир. Сўзсиз, 
макон дейксиси замон дейксисига нисбатан мантиқан ва 
нутқий фаолиятдаги ўрни жиҳатидан муҳимроқ. Бошқача 
айтганда, макон дейксиси доимо яширин(ган) замон 
дейксиси билан бирикиб кетади.