Шаҳриёр сафаров

VIII-боб. Дейксис ва нутқий мулоқот матни ёхуд 
матнда мазмуннинг ифода топиши 
 
Исроиллик профессор Йеҳошуа Бар-Ҳиллел инглиз 
тилида тузилган гапларнинг мазмунини қай йўсинда 
аниқлаш ва улар воситасида узатилаётган ахборотнинг 
тўлиқ англаш муаммоси ҳақида тўхталиб, қуйидаги 
мисолларни келтирган эди (Bar-Hiller 1970:69): 
1) Ice floats on water - Муз сувда сузиб юрибди. 
2) It`s raining - Ёмғир ёғаяпти. 
3) I am hungry - Оч қолдим. 
Биринчи гап мазмунини қарийб барча инглиз тили 
соҳиблари бир хилда тушунишади, чунки муз қаерда 
сузаётганлиги (сувда)аниқ. (Лекин мазмун идрокининг 
кейинги 
босқичларида 
«Қайси 
сувда: 
дарёдами, 
денгиздами?» каби саволнинг туғилиши эҳтимолдан холи 
эмас.) Кейинги (2) гапнинг мазмунини англаш учун ушбу 
воқеа (ёмғир ёғиши) қачон ва қаерда кечаётганлигини 
билиш зарур. Ёки бу гап талаффуз этилаётган вақт ва 
жойни аниқлаш керак. Шунингдек, (3) гап мазмунининг 
тўлиқ идроки уни ким ва қаерда айтаётгани билан боғлиқ. 
Мулоқот 
фаолияти 
учун 
макон 
ва 
замон 
ҳодисаларининг муҳимлигини унутмаслик керак. Ҳар бир 
воқеа маълум макон ва замонда кечади ҳамда у ёки бу 
ҳодиса ҳақидаги ахборотни қабул қилаётган тингловчи 
унинг қачон, қаерда содир бўлганлигини билишга 
интилади. Бундан ташқари, ахборотнинг тўлиқ идроки 
учун, ҳар қандай фаолият маълум шахс (шахслар) 
томонидан бажарилиши сабабли, ушбу фаолият амалининг 
субъекти ҳақидаги маълумот ҳам талаб қилинади. Демак, 
«қачон» ва «қаерда» саволлари «ким» саволининг 
ҳамроҳлигида нутқий тузилма мундарижасини белгилайди. 
Идеал 
лисоний 
фаолият 
нутқий 
тузилмалар 
таркибида айнан шу саволларга жавоб берувчи 

---

165 
бирликларнинг тўлиқ тартибда мавжуд бўлишини тақозо 
этади. Масалан, «15 август 2007 йил соат 17
00
да СН 5050 
рақамли «Нексия» русумли ва СН 3737 рақамидаги 
«Дамас» русумли автомашиналар Бўстонсарой кўчасида 
тўқнашганлар» туридаги гапнинг мазмуни аниқ, чунки 
содир бўлган воқеа ҳақидаги маълумот анчагина батафсил: 
«қачон», «қаерда», «ким» ёки «нима» саволларига жавоб 
бор. Худди шу гапни бошқача шаклда ҳам тузиш мумкин: 
«Кеча кечқурун шу ерда ўша икки машина тўқнашган». 
Аммо бу икки тузилма мазмун мундарижаси жиҳатидан 
тенг эмас. Менимча, кейинги гапда ифодаланаётган 
маълумот ДАН ходимларини ҳеч ҳам қониқтирмаса керак. 
Кейинги гапдаги «кеча», «кечқурун», «ўша», «шу 
ерда» бирликларининг қўлланиши воқеанинг содир 
бўлиши ҳақидаги умумлашган маълумотни беради: 
қаердадир қандайдир икки машина тўқнашган. Лекин бу 
ҳолда макон, замон ва субъект-объектлар ҳақидаги аниқ 
маълумотни ола олмаймиз. Умумлаштириш, кечаётган 
ҳодисалар, предметлар сифат-хусусиятлари кабилар 
ҳақидаги 
маълумотни 
мужассамлаштирган 
ҳолда 
концептуал қолиплар воситасида идрок этиш когнитив 
фаолиятнинг самарасидир. Бундай қолиплар концептуал 
бирликларнинг лисоний воқеланишида ўз аксини топади 
(Сафаров 2006: 19). Албатта, ташқи дунёдаги воқеалар, 
предметлар хусусий кўринишдаги белги, хусусиятларга 
эгадирлар. Лисоний тафаккур фаолиятининг когнитив 
босқичидан лисоний воқеланиш босқичига ўтишда 
қиёслаш, анализ ва синтез амаллари муҳим роль ўйнайди. 
Шу амаллар воситасида умумийлик ва хусусийлик 
фарқланади. Шунингдек, когнитив фаолият бевосита 
мавҳумлаштириш амалини ҳам қамраб олади, чунки ушбу 
амал умумлаштиришнинг муҳим босқичини ташкил этиб, 
идрок 
этилаётган 
объектларнинг 
алоҳида 
муҳим 

---

166 
хусусиятларини ажратиб олиб, уларни қиёслаш ҳамда 
ягона «махражга келтириш» имконини беради. 
Лисоний-тафаккур 
фаолияти 
жараёнида 
кузатиладиган яна бир амал – тизимлаштириш,