Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti kadrlarni innovatsion boshqarish

1-jadval
Yangilanishlar, yangiliklar, innovatsiyalar: xususiyatlari

Yangilanish	“ixtiro” tushunchasiga yaqin bo‘lgan ma’lum bir yangilik, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga imkon beradigan ilgari ishlatilgan sifat xususiyatlaridan farq qiluvchi har qanday mahsulotni ishlab chiqarish uchun tarkibiy material bo‘lgan yangi texnologiya namunasi shaklidagi yangi ilmiy g‘oyani ishlab chiqishning o‘ziga xos natijasi (ilmiy, texnik yoki boshqa hujjatlar shaklida, ya’ni moddiy bo‘lmagan xaraktyerdagi texnologik, tashkiliy, boshqaruv va boshqa jarayonlar hamda hodisalarni tavsiflovchi ma’lumotlar shaklida taqdim etilishi mumkin, agar u moddiy ishlab chiqarish natijalariga samarali ta’sir o‘tkaza olsa) .
Yangilik	mahsulot, xizmatlar, yuqori darajadagi jarayonlarga bo‘lgan davlat ehtiyojlarini bevosita qondirish maqsadida yangiliklarni joriy etish, tarqatish va ulardan foydalanish jarayoni; bu amalga oshiriladigan muhitga (tashkilot, aholi, jamiyat va boshqalar) nisbatan yangi barqaror elementlarni kiritadigan ana shunday maqsadga muvofiq o‘zgarishdir (innovatsiyalar boshqariladigan rivojlanish shakli sifatida ishlaydi); - bu ixtiro yoki kashfiyotni iqtisodiy foydalanish samarasini bera boshlaganida uni amaliy foydalanish bosqichiga chiqarish jarayoni; ma’lum bir yangiliklarni kiritish tufayli tizimning bir holatdan ikkinchi holatga o‘tishini tavsiflovchi jarayondir.
Innovatsiya	aynan shunday ijtimoiy-texnik va iqtisodiy jarayon, g‘oyalar va ixtirolardan amaliy foydalanish orqali mahsulot, texnologiyalar o‘z xususiyatlariga ko‘ra eng yaxshi mahsulotlarni yaratishga olib keladi va agar yangilik iqtisodiy foyda, foyda olishga yo‘naltirilgan bo‘lsa bozorda paydo bo‘lishi qo‘shimcha daromad keltirishi mumkin; bu intellektual mulk obyektlariga asoslangan yangi raqobatbardosh mahsulot turlari, boshqarish texnologiyalari, shakllari va usullarini ishlab chiqish, yaratish va tarqatishga qaratilgan ijodiy faoliyat natijalaridan tijorat maqsadlarida foydalanish; bu bozorga kiritilgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot, amalda qo‘llaniladigan yangi yoki takomil­lashtirilgan texnologik jarayon yoki ijtimoiy xizmatlarga yangicha yondashuv shaklida mujassam bo‘lgan yangilikning yakuniy natijasidir; bu potensial ilmiy-texnik taraqqiyotni yangi mahsulot va texnologiyalarda mujassam bo‘lgan realga aylantirish; bu yangi texnologiyalar, mahsulotlar va xizmatlar turlari, ishlab chiqarish, moliyaviy, tijorat, ma’muriy va boshqa xaraktyerdagi tashkiliy-texnik va ijtimoiy-iqtisodiy yechimlar ko‘rinishidagi yangiliklardan foydali foydalanish.

Innovatsiyalar uchta funksiyani bajaradi: takror ishlab chiqarish (yangilikdan foyda olish va undan foydalanish), investitsiya (foydani kapital sifatida ishlatish), rag‘batlantirish (yangi innovatsiyalarni joriy etish uchun rag‘bat sifatida foyda)¹⁵.

“Ixtiro” va “kashfiyot” tushunchalari “innovatsiya” atamasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ixtiro deganda inson tomonidan yaratilgan yangi qurilmalar, mexanizmlar, vositalar tushuniladi. Kashfiyot deganda ilgari noma’lum ma’lumotlarni olish yoki ilgari noma’lum hodisani kuzatish jarayoni tushuniladi¹⁶. Innovatsiyalardan farqli o‘laroq, kashfiyot odatda fundamental darajada amalga oshiriladi va foyda keltirishni mo‘ljallamaydi.
Innovatsiyalarni boshqarish predmeti va obyekti turli mezonlarga ko‘ra tasniflanishi mumkin bo‘lgan yangiliklardir.
Texnologik parametrlarga qarab, yangiliklar quyidagilarga bo‘linadi.
1. Mahsulot innovatsiyalari, ularga yangi materiallar va butlovchi qismlardan foydalanish kiradi; prinsipial ravishda yangi mahsulotlarni olish.
2. Jarayon innovatsiyasi deganda, ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari (yangi texnologiyalar) tushuniladi. Jarayon innovatsiyasi korxona (firma) tarkibida yangi tashkiliy tuzilmalarni yaratish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Bozor uchun yangilik turiga ko‘ra innovatsiyalar quyidagilarga bo‘linadi:
1. Dunyoda sanoat uchun yangi.
2. Mamlakatda sanoat uchun yangi.
3. Ushbu korxona (korxonalar guruhi) uchun yangi.
Tizimdagi o‘rni bo‘yicha (korxonada, firmada) quyidagilarni ajratish mumkin:
1. Korxona kirish qismidagi innovatsiyalar (xomashyo, materiallar, mashinalar va uskunalar, ma’lumotlar va boshqalarni tanlash va ulardan foydalanishdagi o‘zgarishlar)?
2. Korxona tashqarisidagi yangiliklar (mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalar, axborot va boshqalar)?
3. Korxona tizim tuzilmasining yangilanishi (boshqaruv, ishlab chiqarish, texnologik).
Kiritilgan o‘zgarishlarning chuqurligiga qarab, innovatsiyalar ajratiladi (innovatsion salohiyat nuqtayi nazaridan):

• 
  mahsulotlarning tubdan yangi turlarini, texnologiyalarni, yangi boshqaruv usullarini yaratishni o‘z ichiga olgan radikal (asosiy);
  
• 
  takomillashtirish (o‘zgartirilgan), bu asl dizaynlar, tamoyillar, shakllarning yaxshilanishiga yoki qo‘shilishiga olib keladi – bu eng keng tarqalgan yangilik turi?
  
• 
  kombinatorial (taxmin qilinadigan xavfga ega bo‘lgan innovatsiyalar), bu nisbatan yuqori darajadagi yangilik g‘oyalari bo‘lib, ular odatda radikal xarakterga ega emas.
  

O‘zidan avvalgisiga bo‘lgan munosabat tamoyiliga ko‘ra, innovatsiyalar quyidagilar:
1. Almashtirish, bu eskirgan mahsulotni yangisiga to‘liq almashtirishni va shu bilan tegishli funksiyalarning yanada samarali bajarilishini ta’minlashni o‘z ichiga oladi.
2. Har qanday operatsiyani bajarish yoki biron bir mahsulotni chiqarishni istisno qiladigan bekor qilish, ammo buning evaziga hech narsa taklif qilmaslik.
3. Qaytariladigan, bu to‘lovga qodir bo‘lgan yoki yangilikning yangi foydalanish shartlariga mos kelmagan taqdirda ba’zi bir dastlabki holatga qaytishni nazarda tutadi.
4. Taqqoslanadigan analoglari yoki funksional oldingilariga ega bo‘lmagan vositalarni yoki mahsulotlarni yaratadigan ochuvchilar
Ariza hajmi bo‘yicha quyidagilar mavjud:
1. Nuqta innovatsiyalari.
2. Tizimli innovatsiyalar.
3. Strategik innovatsiyalar.
Innovatsiyalar samaradorligi darajasiga ko‘ra quyidagilar mavjud:

1. 
   Ishlab chiqarish samaradorligi.
   
2. 
   Boshqaruv samaradorligi.
   
3. 
   Mehnat sharoitlarini yaxshilash va boshqalar.
   

Ijtimoiy oqibatlarga ko‘ra, innovatsiyalar mavjud:

• 
  ijtimoiy xarajatlarni keltirib chiqaradigan;
  
• 
  monoton mehnatning yangi turlari;
  
• 
  zararli mehnat sharoitlari va boshqalar.
  

Amalga oshirish mexanizmining o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra, innovatsiyalar quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  birlamchi (bitta obyektda);
  
• 
  tarqoq (ko‘plab obyektlarda);
  
• 
  tugallangan va tugallanmagan;
  
• 
  muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz
  

Samarali yangiliklarni ta’kidlash – bu yangilik mavjud echimni o‘zgartirib, ba’zi xususiyatlarini yaxshilash yoki ilgari hal qilinmagan muammoni hal qilish uchun yechim taklif qilishdir.
Innovatsion jarayonning xususiyatlariga ko‘ra, innovatsiyalar quyidagilar:

• 
  ishlab chiquvchi, dizayner, ishlab chiqaruvchi foydalanuvchi, tashkilotchi innovatsiyalar bir xil tuzilishga ega;
  
• 
  barcha uchta rol jarayonning alohida bosqichlarini amalga oshirishga ixtisoslashgan tashkilotlar o‘rtasida taqsimlanadigan tashkilotlararo.
  

Tashabbus manbasiga ko‘ra, yangiliklar quyidagicha tasniflanadi:

1. 
   To‘g‘ridan-to‘g‘ri ijtimoiy buyurtma (ko‘chma, o‘zlashtirilgan).
   
2. 
   Ixtiro natijasida (shaxsiy, mustaqil).
   

Tizimli tadqiqotlar ilmiy tadqiqot institutida korxonaning faoliyat sohalarini hisobga olgan holda innovatsiyalarning kengaytirilgan tasnifi ishlab chiqildi. Shu asosda texnologik innovatsiyalar ta’kidlangan; ishlab chiqarish; iqtisodiy; savdo; ijtimoiy; boshqaruv sohasida.
Ijtimoiy yangiliklarni moddiy-texnika yangiliklariga nisbatan quyidagi xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:

• 
  muayyan ijtimoiy munosabatlar va biznes muhiti bilan yaqinroq aloqada bo‘lish;
  
• 
  dasturning katta ko‘lami, chunki texnik yangiliklar ko‘pincha zarur boshqaruv va iqtisodiy yangiliklar bilan birga keladi, ijtimoiy yangiliklarning o‘zi esa yangi texnik jihozlarni talab qilmaydi;
  
• 
  innovatsiyalardan foydalanishning guruhiy yoki shaxsiy fazilatlarga kuchli bog‘liqligi;
  
• 
  ularning amalga oshirilishi samaradorlikni hisoblashning afzalliklari va murakkabligini ta’minlashning kamroq ko‘rinishi bilan tavsiflanadi;
  
• 
  amalga oshirish jarayonida ishlab chiqarish bosqichi yo‘q (dizayn bilan birlashtirilgan), bu innovatsion jarayonni tezlashtiradi;
  
• 
  ular maxsus mualliflik faoliyatini keltirib chiqaradi, chunki ular birgalikda ishlab chiqilgan va ko‘pchilik bilan muvofiqlashtirilgan.
  

Ijtimoiy yangiliklarning xilma-xilligidan innovatsion jarayonda eng katta ahamiyatga ega bo‘lgan inson faoliyati innovatsiyalari mavjud, chunki ular rahbar, innovatorning roli bilan bevosita bog‘liq.