Sharq allomalarining ilmiy

Abu Abdulloh al-Xorazmiy 
(vafoti 997) 
Milodning IX–XI asrlari Markaziy Osiyoda ilm-fan yuksak 
taraqqiy etgan va buyuk allomalar davri edi. O‘sha davrning keng 
bilimli, peshqadam olimlaridan biri Abu Abdulloh al-Xorazmiy 
bo‘lgan. 
Bu olim haqida saqlanib qolgan ma’lumotlar juda kam. 
Olimning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf 
al-Xorazmiydir. Uning yoshligi Xorazmning Xiva, Zamaxshar va 
Qiyot shaharlarida o‘tgan. Bu shaharlarda u tug‘ilgan, voyaga yetgan, 
yashagan, ta’lim olgan. Olim Xurosonda ham yashagan. Uning 
mashhurligi vazir Abul Hasan al-Utbiy huzurida kotib bo‘lib xizmat 
qilgan davrda yuqori cho‘qqiga chiqqan. Shu vazifasi tufayli u «al-
kitob al-Xorazmiy» nomi bilan ham tanilgan. O‘z xizmat vazifalari 
yuzasidan Buxoroga tez-tez borib turgan va ko‘pgina allomalar bilan 
hamsuhbat bo‘lgan. Ayni vaqtda ilmga chanqoq olim xizmat asnosida 
amirning boy kutubxonasidan foydalanish huquqini qo‘lga kiritgan. 
Abu Abdulloh al-Xorazmiy 997 yilda vafot etgan. 

---

28 
Olimning dunyoqarashi o‘sha davrda keng tarqalgan qadimgi 
yunon falsafasi va madaniyati, Sharq namoyandalari Yoqub ibn Ishoq 
al-Kindiy, Abu Nasr al-Forobiy hamda Abu Bakr ar-Roziy ta’siri 
ostida shakllandi. 
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bizgacha yetib kelgan, 
ko‘pchilik asarlari arab tilida yozilgan, va yagona ma’lum asari 
“Mafotih al-ulum” («Ilmlar kalitlari») dir. “Mafotih al-ulum”ning 
qo‘lyozma nusxalari juda ko‘p emas. Yaqin- yaqingacha uning to‘rt 
nusxasi bor deb hisoblanib kelinar edi. Ana shu to‘rt nusxadan uchtasi 
Buyuk Britaniya muzeyida 7528, 23429 va 2524 raqamlar, hamda 
Berlin kutubxonasida 1051 raqami ostida saqlanadi. Amerikalik olim 
K. Bosvort asrimizning 60-yillarida ushbu asarning yana olti nusxasini 
Istambul shahri kutubxonalarida borligini aniqladi.
Abu Abdulloh al-Xorazmiyning bu asari o‘rta asrlardagi fanlar 
rivojlanishi tarixiga oid kamyob manba sifatida ko‘pgana olimlarning 
e’tiborini o‘ziga jalb qildi. Birinchi bo‘lib bu manbani o‘rgangan va 
1895 yilda nashr qilgan olim – gollandiyalik sharqshunos Van 
Flotendir. Shuningdek, I. Y. Krachkovskiy, V.V. Bartold, K. 
Brokelman, E. Videman, G. Sarton, M.M. Xayrullaev, U.I. Karimov, 
G.P. Matvievskaya, H. Hasanov, A. Sharipovlar ham asarning turli 
tomonlarini tadqiq qilganlar. 
«Mafotih al-ulum» o‘ziga xos qomusiy asar bo‘lib, o‘sha 
davrdagi deyarli hamma asosiy fan sohalarini o‘z ichiga qamrab 
olgan. Muallif o‘rta asrlardagi har bir ilm mazmunini sharhlash yo‘li 
orqali tushuntirib beradi. 
Olim ilmlarni ikkiga bo‘lib, ularga “arab-shar’iy” va “arab 
bo‘lmagan”larga ajratadi. Bu hol olim o‘z davrining namoyandalari 
singari ilmlar tasnifida ularni ikki qismga bo‘lish an’anasiga sodiq 
qolganligini ko‘rsatadi. 
Uning birinchi an’naviy “arab” ilmlari qismi o‘n bir bobdan 
iborat fiqh, etti bobdan iborat kalom, o‘n ikki bobdan iborat 
grammatika (sarf va nahv), sakkiz bobdan iborat ish yurgizish, besh 
bobdan iborat she’r va aruz hamda to‘qqiz bobdan iborat tarixdan 
tashkil topgandir. Ikkinchi qismiga esa “arab bo‘lmagan” quyidagi 
ilmlar kiritilgan: ular uch bobdan iborat falsafa, to‘qqiz bobdan iborat 
mantiq, sakkiz bobdan iborat tib, besh bobdan iborat arifmetika, to‘rt 
bobdan iborat handasa, shuningdek, to‘rt bobdan iborat ilm an-nujum, 
uch bobdan iborat musiqa, ikki bobdan iborat mexanika va uch 
bobdan iborat kimyodir. 

---

29 
Shunday qilib, asar ikki qismdan iborat bo‘lib, unda o‘n besh ilm 
to‘qson uch bobda bayon etilgan. 
Abu 
Abdulloh 
al-Xorazmiy 
ilmlar 
tasnifining 
shakli 
quyidagicha: 
I. Shariat va u bilan bog‘liq “arab” ilmlari. 
Fiqh, ya’ni musulmon huquqshunosligi. 
Kalom, ya’ni din asoslari. 
Grammatika. 
Ish yurgizish. 
She’riyat va aruz. 
Tarix. 
II. “Arab bo‘lmagan” ilmlar (yunon va boshqa xalqlar).
1. Nazariy falsafa: 
a) 
tabiiy 
ilmlar-tibbiyot 
(tib, 
samoviy 
hodisalar, 
meteorologiya, mineralogiya, alkimiyo, mexanika) - quyi; 
b) 
riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, 
musiqa) -o‘rtanchi; 
v) 
ilohiy, ya’ni metafizika - oliy ilm; 
g) 
mantiq. 
2. Amaliy falsafa: 
a) 
axloq - etika (odamni boshqarish); 
b) 
uyshunoslik (uyni boshqarish); 
v) 
siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish). 
“Mafotih al-ulum”da ilmlar tasnifi har bir fanning predmetini 
aniqlash hamda ularning asosiy atamalarini qisqa va aniq bayon etish 
bilan birgaliqda olib boriladi. Bu yerda, biz zikr etganimizdek, Abu 
Abdulloh al-Xorazmiy o‘z tasnifida o‘sha davr an’anasi, ya’ni ilmlarni 
ikkiga bo‘lishni qo‘llab-quvvatlab, shar’iy va falsafiy ilmlarga 
ajratadi. 
An’anaviy arab ilmlari, shu ilmlardan biri, fiqhda muallif islom 
qonunshunosligining asosi bo‘lgan va islom huquqi posbonining 
doimiy dasturi Qur’on, payg‘ambar so‘zlari, hikmatli gaplari va 
hayotlarini aks etgiruvchi Sunnat, Hadis va uning xillari; Ijmo‘ – 
islom jamoasining yakdillik bilan tan olgan qarori; shariat qonun-
qoidalariga amal qilishni, ya’ni tahorat qilish, namoz o‘qish, azon 
aytish, ro‘za tutish, zakot to‘lash ustida to‘xtab o‘tadi. 
Ikkinchi bo‘lim kalomda o‘sha davrda Yaqin va O’rta Sharqda 
mavjud bo‘lgan ko‘pgina mazhablar haqida ma’lumotlar berilgan. 
Xususan bu mazhablarning yettiga bo‘lib bayon etilishi, ayniqsa, 

---

30 
mu’taziliylar haqidagi mukammal tafsilotlar muhim ahamiyatga 
egadir. Shu bilan birga grek-xristian mazhablari, islomgacha bo‘lgan 
davrdagi Eron va Yamandagi diniy e’tiqodlar, Hindistonda tarqalgan 
ba’zi dualistik mazhablar va oqimlar hamda zardushtiylik bayon 
etiladi. Bu ma’lumotlar Yaqin va O‘rta Sharq hamda Markaziy 
Osiyodagi xalqlarning dinlari tarixini o‘rganishda g‘oyat katta 
ahamiyatga egadir. 
Arab 
adabiy 
tili 
grammatikasi, 
uning 
qonun-qoidalari 
grammatika bo‘limida bayon etilgan. Ayni paytda muallif arab 
she’riyati va uning tarkibiy qismlaridan bo‘lgan aruz ustida ham 
mufassal to‘xtalib o‘tgan. 
Ish yurgizish bo‘limi davlat devoni, soliq turlari va olinishi, soliq 
yig‘uvchilarning vazifalari, askarlar ro‘yxati, ularning kiyim-kechagi 
va 
to‘lanadigan 
maoshlari, 
irrigastiya 
shahobchalarida 
foydalaniladigan atamalar, kanal xillari, suv uskunalari, ikki daryo 
oralig‘idagi sug‘orish tizimlari haqidagi ma’lumotlarni yoritib berishi 
bilan muhimdir. 
Asarning tarix bo‘limida afsonaviy podshohlardan boshlab, 
tartib bilan turli davr va mamlakatlar maliklari, Umaviylar va 
Abbosiylar xalifaligi, islomgacha bo‘lgan davrdagi Yaman tarixi, 
Rum va Yunon tarixi haqida mufassal ma’lumotlar keltirilgan. O‘rta 
asrlarda odamlar jamoasini tabaqalarga bo‘linishi ham shu bo‘limda 
zikr etiladi. 
An’anaviy bo‘lmagan – “Arab bo‘lmagan” ilmlar. Bu ilmlar 
qatorida birinchi bo‘lib falsafa qayd etilib, unda ushbu ilm 
atamalarining sharhi bilan bir qatorda ilmlar tasnifi masalasi 
yoritilgan. 
Arastuning mantiqqa oid kitoblari sharhi Xorazmiy asarining 
mantiq bo‘limida o‘z aksini topadi. Unda muallif Yaqin va O‘rta 
Sharq hamda Markaziy Osiyodagi ushbu ilm haqidagi ma’lumotlar, 
oldinga surilgan ajoyib g‘oyalardan foydalanib, ularni yanada boyitdi. 
Asarning tabiiy ilmlarga oid bo‘limlari o‘rta asr Sharqida ilmiy 
yuksalish darajasini o‘rganish nuqtai nazaridan nihoyatda 
ma’lumotlarga boydir. Tibga oid bo‘limda kasalliklar, sodda va 
murakkab dorilar haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu bo‘limda 
o‘sha davr tabobatida ma’lum bo‘lgan va keng tarqalgan mijoz hamda 
qon tomiri urushiga qarab kasallikni aniqlash to‘g‘risidagi nodir 
tavsiflar berilgan. 

---

31 
Kimyo bo‘limida ham Xorazmiy o‘rta asr Sharqidagi kimyoviy 
bilimlar haqida nihoyatda qimmatli ma’lumotlarni keltiradiki, ular 
Sharqda tabiiy fanlar rivojini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir. 
Riyoziyot bo‘limida o‘rta asr Sharkidagi matematik ilmlar holati 
bayon etiladi. Al-Xorazmiy matematik tushunchani aqlning ixtiyoriy 
ijodi emas, balki obektiv olamning ma’lum tomonlari, predmetlar 
munosabatlarining in’ikosi deb talqin etadi. 
Masalan, muallif Forobiy g‘oyalarini davom ettirib, arifmetikani 
ikkiga: nazariy va amaliyga ajratadi. U kub sonlar bilan bir qatorda 
shakliy sonlarni ko‘rib chiqish bilan nazariy arifmetikaning ba’zi bir 
tomonlarini boyitdi. Handasa ham nazariy va amaliy qismlarga 
bo‘linadi, bu esa o‘sha davrda uning boshqa riyoziyot ilmlari kabi 
yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Astronomiya 
bo‘limida uning vazifasi bilan birga tarixiga oid masalalar ham ko‘rib 
o‘tiladi. 
Xorazmiy o‘z tasnifida musiqani riyoziyot ilmlariga qo‘shadi va 
unda musiqaviy asboblar, tovushlarning o‘zaro mutanosibligi, tartibi, 
sozi(lad) tavsiflanadi va oxirida ritm haqidagi ta’limot ko‘rib 
chiqiladi. 
Mexanika bo‘limida, og‘ir yuklarni va dalalarni sug‘orish 
maqsadida ishlatiladigan qurilmalar, ya’ni sodda mashinalar, ularning 
tuzilishi va vazifalari ustida to‘xtab o‘tiladi. Xorazmiy dunyoviy 
ilmlar ustida to‘xtaganda ularning amaliy ahamiyatini ochib berishga 
harakat qiladi. 
Umuman, asarda Abu Abdulloh al-Xorazmiy o‘z davri tabiiy va 
riyoziyot ilmlarini yaxshi bilganligi, ularni nazariy falsafaga kiritish 
bilan bir tomondan, ularning ahamiyatini oshirish va ta’kidlash, 
ikkinchi tomondan, falsafani boyitishga intilganligi o‘z ifodasini 
topgan. Al-Xorazmiyning “Mavotih al-ulum” asari o‘rta asr 
madaniyati va ma’naviyatini o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir.