Shaxsning irodaviy sifatlari rivojlanishi mavzusida tayyorlagan mustaqil ishi

Qarorni ijro etish. qaror unga muvofiq keladigan choralar ko’rish va harakat qilish uchun qabul 
qilinadi. qarordan harakatga o’tishni ijro qilish (yoki bajarish) deyiladi. Irodaviy jarayonda eng 
muhim narsa-qabul qilingan qarorni ijro etishdir.
Irodaviy harakatlar ikki xil bo’ladi: jismoniy va aqliy harakatlar. Jismoniy harakatlarga har xil 
mehnat operasiyalari, o’yin, sport mashg’ulotlari va boshqalar. kiradi. Aqliy harakatlarga esa 
masala yechish, yozma ishlar, dars tayyorlash, ilmiy tadqiot ishlarini olib borish va shu kabilar 
kiradi. Ko’p vaqt takrorlanib, o’zlashib ketgan ko’nikma va odat bo’lib ketgan harakatlar ham 
murakkab irodaviy harakatlardandir.
Qarorni ijro etish odatda ma'lum vaqt, muddat bilan bog’liq bo’ladi. Qaror kechikmasdan 
belgilangan vaqtda ijro etilsa bu irodaning ijobiy sifatidan dalolat beradi. Bu esa ishchanlik, 
puxtalikni bildiradi.
Ammo qabul qilingan qaror hamisha bajarilavermaydi. Ayrim hollarda esa o’z vaqtida ijro 
etilmay qoladi. Kishining ba'zi bir holatlarida a'zoyi-badani bo’shashib turganda, xafalik 
chog’ida o’z kuchlari va imkoniyatlaridan hafsalasi pir bo’lib turganda qaror ha deganda 
bajarilavermaydi. qarorni bajarishda ro’y beruvchi to’sqinliklar oldindan nazarda tutilmaganda 
yoki maqsadning o’zi vaziyat o’zgarishi bilan kerak bo’lmay qolganda shunday bo’ladi.
Shunday hollar ham bo’ladiki odam ko’pgina qaror qabul qiladi, ammo qarorning ijrosi cho’zilib 
ketadi, paysalga solinadi, boshqa muddatlarga ko’chiriladi. Ijrosi paysalga solinadigan yoki 
butunlay ijro etilmaydigan qarorlar ko’pincha niyatlar deb ataladi. Ancha vaqtdan keyin, lekin 
muayyan muddat o’tgach ijro etiladigan qarorlar ham niyatlar deb ataladi. Masalan, o’quvchi 
yoki talaba o’quv yilining boshida barcha imtihonlarni faqat "a'lo" baholar bilan topshirishga 
qaror qilishi mumkin.
Irodaviy zo’r berish. Qabul qilingan qaror to’g’ridan-to’g’ri, avtomatik ravishda amalga 
oshirilavermaydi. qabul qilingan qarorni amalga oshirish uchun ongli ravishda irodaviy zo’r 
berish ham kerak.
Irodaviy zo’r berish ongning avvalo nerv-muskul apparatining zo’riqishida ifodalanadi va 
organizmning tashqi ko’rinishlarida namoyon bo’ladi. Irodaviy zo’r berishning ana shu ifodali 
tomoni odamning iroda holatini tasvirlovchi badiiy asarlarda gavdalantirilganini ko’p uchratish 
mumkin.
Ba'zi odam irodaviy zo’r berolmagani sababligina qabul qilgan qarorni muddatida ijro etolmaydi. 
Bunday hollarda "bajarsammikan yoki yo’qmi" degan yangi kurash ham boradi. Zo’r berish 
uchun yana kuch sarflashga to’g’ri keladi. Kuch sarflay olmaslik yoki bu masalada ikkilanish 
irodaning shu paytdagi bo’shligini ko’rsatadi. Qabul qilingan qarorni zo’r berish yo’li bilan ijro 
etish irodaning muhim belgisi hisoblanadi.
Irodaning o’ziga xosligi ongli ravishda zo’r berishning biron darajasida bajariladigan 

---

harakatlardan iborat. Irodaviy zo’r berish va irodaviy harakat maqsadga erishish yo’lida 
uchraydigan to’siqlarni engishda namoyon bo’ladi. Kishining irodasi juda katta to’siqlarni 
yengishga to’g’ri kelganda, ayniqsa yaqqol ko’rinadi. Irodaviy zo’r berish va irodaviy harakatlar 
yo’li bilan yengishga to’g’ri keladigan to’sqinliklar ikki xil: ichki va tashqi to’sqinliklarga 
bo’linishi mumkin.
Irodaviy zo’r berish yo’li bilan yengishga to’g’ri keladigan ichki to’siqlar odam organizmi va 
psixikasining holatidir. Odam tinch harakatsiz va hech qanday faoliyatsiz holatda bo’lishi 
mumkin, masalan, dam olish, uxlash, charchash, kasallik paytida shunday holat bo’ladi. Biron 
ish bilan shug’ullanmay harakatsiz o’tirishga, ya'ni yalqovlikka undovchi mayl ham shunday 
holatdan hisoblanadi.
Irodaviy zo’r berish yo’li bilan avvalo organizmning passiv holatini o’zgartirish uni faol holatga 
keltirish zarur bo’ladi. Masalan, o’rnida yotgan kishi (motivlar kurashi) turlicha qaror qiladi va 
o’zini majbur qilib o’rnidan turadi. Yalhovlikni yengish uchun ba'zan juda ko’p zo’r berishga 
to’g’ri keladi.
Irodaviy zo’r berish yo’li bilan kishining aqliy faoliyatini ham faol holatga keltiriladi. Masalan, 
ma'ruza boshlanishi bilan talaba darhol irodaviy kuchni ishga solib, diqqatni bir joyga to’playdi, 
irodaning barqarorligini saqlab qoladi, tafakkur va esda olib qolish jarayonlarini kuchaytiradi.
"Harakat qilish o’ziga qanday o’rgatilgan bo’lsa - deydi I.M.Sechenov - harakatni to’xtatib 
qolishni boshqarishga ham shunday o’rganmoq kerak".
Kishi irodaviy zo’r berish yo’li bilan ixtiyorsiz faollikni batamom yo’qotib yubormaydi, balki 
shu faollik ko’rinishlarini faqat o’zgartiradi, yoki bosib qo’yadi. Ixtiyorsiz faollik ko’rinishlarini 
bosilishi vazminlik deb ataladi.
Iroda-avvalo kishining o’zini qo’lga ola bilishi, o’z intilishlari, hissiyotlari va ehtiroslarini bosa 
bilishi demakdir. Iroda kishining o’z- o’zini idora qila olishi, o’z xulqi va faoliyatini anglab, bilib 
tartibga solish va boshqara olish qobiliyati demakdir.
Kishining ichki to’siqlarni yenga olish, o’zini boshqarish va o’z ustidan hukmronlik qila olish 
qobiliyati odatda ichki iroda deb yuritiladi. Kishi irodaviy zo’r berish yo’li bilan tevarak-
atrofdagi voqelikda uchraydigan tashqi to’siqlarni yengishi zarur bo’ladi. Kishi o’z oldiga 
qo’yilgan maqsadni amalga oshirishga qarshilik qilayotgan to’sqinliklarni yengib o’tadi, 
voqelikni o’z maqsadiga muvofiq
ravishda o’zgartiradi va uni o’z ehtiyojlariga moslashtiradi. Insonning to’siqlarni, tashqi 
qiyinchiliklarini yenga olish qobiliyati tashqi iroda deb ataladi.
Ammo irodani faqat shartli ravishda ichki va tashqi deb ikkiga bo’lish mumkin. Inson irodasi 
bitta, lekin u tashqi olamdagi o’zgartirish va boshqarishga qaratilishi bilan birga shaxsiy, 
sub'ektiv holatlarni va jarayonlarni boshqarishga qaratilishi ham mumkin. Modomiki, shunday 
ekan, tashqi to’sqinliklarni yengish ichki to’sqinliklarni yengish bilan chambarchas bog’liqdir.
Inson tashqi olamga ta'sir etar ekan, tashqi olam hodisalarini boshqarish bilan bir vaqtda o’zini, 
o’z organizmini, qo’l-oyoq muskullarini ham boshqaradi, ularning tarangligini kuchaytiradi yoki 
susaytiradi, ularning harakatlarini uyg’unlashtiradi, butun organizmning moslashish vaziyatini 
vujudga keltiradi va zarur paytda bu vaziyatni o’zgartiradi va hokazo. Shu bilan birga ixtiyoriy 
harakatlar, asosan mehnat faoliyatida odamning ixtiyoriy faollik ko’rinishlarini to’xtatib va bosib 
turishga to’g’ri keladi. Shuning uchun odamning irodaviy zo’r berishi va ixtiyoriy harakatlari 
tashqi to’sqinliklarni yengishga qaratilishi bilan bir vaqtda organizmning ichki ahvolini ham 
o’zgartiradi. Inson tevarak-atrofdagi voqelikni o’zgartirar ekan, o’zini-o’z vujudini ham 
o’zgartiradi.
Irodaviy harakatlar bajarilgandan keyin ularga baho beriladi. Qaror ijro etilgandan keyin, ba'zan 
esa qarorni bajarish jarayonida ham ko’pincha harakatlarga baho berish, qarorni qanday ijro 
etilganligiga baho berish kerak bo’ladi. Qarorni ijro etish yuzasidan qilingan baho berish qabul 
qilingan qarorni hamda qilinadigan ishni ma'qullash, oqlash yoki qoralashdan iborat bo’ladi. Bu 
baho qabul qilingan qaror yoki bajarilgan harakatlardan mamnun bo’lish yoki mamnun 
bo’lmaslik tufayli kelib chiqqan maxsus hissiy kechinmalarda ifodalanadi. Salbiy baho 
ko’pincha qilingan ishlarga pushaymon bo’lish, achinish, uyalish va afsuslanish kabi hislar 

---

tug’ilishiga sabab bo’ladi. Qilinayotgan yoki qilinadigan ishlarga beriladigan baho qabul 
qilingan qarorni yoki bajarilgan harakatlarni ma'qullovchi, oqlovchi yoki qoralovchi maxsus 
hukmlarda ifodalanadi.
Qilinayotgan yoki qilinadigan ishlarga ijtimoiy-siyosiy, axloqiy, estetik va boshqa nuqtai 
nazardan baho beriladi. Mana shunday baho berishdan kelib chiqadigan his va hukmlarda 
kishining dunyoqarashi, axloqiy sifatlari va tamoyillari, shu bilan birga xarakteri va qiziqish - 
havaslari ham yaqqol namoyon bo’ladi.
Qarorni bajarish yuzasidan qilingan ishlarda kishining o’zi baho beribgina qolmaydi, balki kishi 
qaysi jamiyatda yashasa va ishlasa o’sha jamiyat ham baho beradi.
Odam qilgan yoki qilayotgan ish harakatlariga tevarak-atrofdagi kishilar ijobiy baho bergandan 
keyin ichki ma'naviy qanoat his qiladi xursand bo’ladi va kuchiga kuch qo’shilgandek bo’ladi. 
Ayrim ish-harakatlariga salbiy baho berilganda esa kishi o’ziga xos uyalish hissini ko’nglidan 
kechiradi va vijdon azobiga uchraydi.
Qilingan ish-harakatga berilgan baho kishining faoliyatida katta amaliy ahamiyatga egadir. Bu 
baho kishining keyingi faoliyati uchun rag’bat va motiv bo’lib qoladi. Salbiy baho odatda ayni 
faoliyatni to’xtatish yoki o’zgartirishga motiv bo’ladi. Ijobiy baho faoliyatni davom ettirish, 
kuchaytirish va yanada yaxshilashga, jumladan mehnat unumdorligini oshirishga 
rag’batlantiradi.