Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

Ishontirish vazifasi: 
0 ‘tmvchiga biror fikmi o‘tkazish, unga ishontirish, 
gazetxonni muallifhing asosiy fikri orqasidan ergashtirish sarlavhadan boshlanadi. 
Shuning uchun ham ko'pincha sarlavhalar ilgaridan aniqlangan, isbotlangan, 
munozara talab qilmaydigan hukm tarzida ham namoyon boiadi va matn 
mazmunining asosiy o‘zagini tashkil etadi, Sarlavhadan anglashilgan xabar 
o‘quvchiga muhim fikmi uqtiradi, uni ishontiradi. Bu xususiyat qat’iy hukm 
ifodalay oladigan ikki tarkibli yoki kesimi ot bilan ifodalangan gaplar, maqollar va 
iboralar sarlavha sifatida kelganda aniq ko‘rinadi. Masalan: Kolinaan toe‘ning 
virogl 
vo
‘
q
. Yaxshi hordiq-tanga oziq fS.OM Mo‘1 hosilA tta daromad (T.O.). 
Saraumg‘-hosil bo‘lug‘ (Т.Н.).
Bu xil sarlavhalar ma’lum bir fikmi tasdiqlaydi, mustahkamlaydi. 
Ishontirish vazifasi sarlavhalaming yol-yo‘riq kolsatish, ko‘rsatma berish 
xususiyati bilan boglanib ketadi.
K o‘rsatma berish vazifasi: 
Kundalik turmushning, ishlab chiqarishning 
muliini sohalari bilan bogiiq zarur masalalar ko'taiib chiqilgan maqolalar 
sailavhasi o'quvthiga ma’lum yol~yo‘riqlcir, kolsatmalar berish, undash, safarbar 
etish vazifasini ;bajaradi. Gazetxonlarga qilinish zarur boigan ishlarni eslatadi, 
ularni shunga safarbar etishga xizmat qiladi. Masalan, «Mezon dunyo» gazetasida 
chop etilgan: “Qotil boiib yaralmaydilar!”, “Ayol ichkilikka o‘rganmasin!”, Gripp
38

---

yuqumli kasallik!”, “Sog‘lig‘ingiz haqida o‘ylang!”, “Patriotlar ko‘payaversin!” 
deb nomlangan maqolalar.
Bu xil sarlavhalar, odatda, undov va buyruq gaplar tarzida kelib, o‘ziga xos 
shior, chaqiriq sifatida bo‘ladi. Ular nmurmy sarlavha vazifasida keng qo‘llaniladi.
Tashvia qilish vazifasi: Gazeta sarlavhalarining o‘ziga xos vazifalaridan 
biri tashviq qilishdir. Chunki sarlavha anglatgan xabar, odatda, ma’lum maqsadga 
yo‘naltirilganligi bilan ajralib turadi.
Murojaat qilish vazifasi: Gazeta uslubida sarlavhalar gazetxonga bevosita 
murojaat qilish, o‘quvchini suhbatga tortish (go‘yo tinglovchi bilan yuzma-yiiz 
suhbatlashayotgandek) vazifasida ham keng ishlatiladi. Bu o‘quvchi bilan bevosita 
aloqa bog‘lashga, yaqin munosabat o‘rnatishga xizmat qiladi. Bundan vazifa 
bajargan sarlavhalarda gazetxonni suhbatga, axborotni o‘qishga tayyorlash, 
diqqatini o‘ziga tortish xususiyati bo‘ladi.
Izohlash vazifasi: Matnning nomi sarlavha hisoblanadi. Lekin gazetada 
rukn va umumiy sarlavhalar, yordamchi va ichki sarlavhalar ham qo‘llaniladi. 
Hajm jihatdan ancha katta bo‘lgan matnlar sarlavhasi mazmunni qisqacha tarzda 
bo‘lsa ham to‘la ochib berolmaydi. Matndagi asosiy nuqtalami ajratib ko'rsatish 
maqsadida ichki sarlavhachalardan foydalaniladi. Bunday sarlavhachalar o‘ziga 
xos izoh, ixcham konspekt vazifasini ham bajaradi. Masalan: Ma’naviyat kunlari 
rukni ostida berilgan “Musiqa va jurnalistika” maqolasi. Tariximizni o‘rganamiz 
rukni ostidagi “Chag‘oniyon avliyosi” nomli maqola. OITS tarqatuvchi virus 
hujum qilishdan to‘xtamaydi rukni ostidagi “OITS qanday yuqadi?” nomli 
maqola.
Bu tarzdagi sarlavhachalarga ajratilgan matnlar ba’zan bir butun sahifani 
egallashi mumkin. Masalan “Ona qomidagi nola” hikoyam gazetaning butun bir 
sahifasini ishg‘ol qilgan va sarlavhachalarga ajratib berilgan. Ular maqola 
mazmunining, matnda qalamga olingan asosiy g‘oyani, mavzulaming qisqa 
konspekti ham sanaladi. Bu xususiyat ichki sarlavhalaming barchasini bir o‘rinda 
oldinma-ketin tartib bilan berilganda juda aniq ko‘rinadi.
39

---

Sarlavhalaming vazifalarmi o‘rgamshmng tez usuli mavjud: (HEADS -
sarlavha so'zmmg harflari ta’rifida keltirilgan).
H = Highlight the latest news, introduce stories and focus attention on what 
is interesting and/or important in an article (oxirgi yangiliklami ajratib olish. 
Maqoladagi eng qiziq va muhim jihatlarga e’tibor qaratish).
E = Entice readers with interesting or important facts. Sometimes this can 
be done by not fully explaining the story yet (Qiziq va muhim faktlar orqali 
o‘quvchini o‘ziga jalb qilish. Ba’zida o‘quvchini qiziqtirish uchun sarlavhada 
axborot to‘liq berilmaydi.).
A = 
Advertise significant stories by their size and position. Bigger 
headlines are normallyplaced at the top of each page where the more important 
stories are to be found (Salavhalaming qaysi sahifada va qanday hajmda 
joylashgani ham ahamiyatga ega. Muhim maqolalaming sarlavhalari odatda 
gazetaning har bir sahifasining boshida joylashtiriladi.).
D = Decorate pages with varied typography, break up the boredom of 
unchanging textand make each page more readable (Sahifalami har xil tipogiafik 
bezaklar bilan bezatilishi bir xillikni yo‘qatib, o‘q a i uchun qulaylik yaratib 
beradi.).
S = Summarise key elements of the story (usually based on facts mentioned 
in the lead).
(Kalit unsurlar maqolada berilgan faktlarga asoslangan boiishi kerak.)9