Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara
Matn uslubiy mohiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi
Download 28.78 Kb. Pdf ko'rish
|
OAV da yozma matn. Nutq va munozara. Shomaksudova S, Israil M-1
|
Matn uslubiy mohiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
ilmiy matn (tezis, maqola, ma’ruza, annotatsiya, taqrizlar); badiiy matn (nasriy va nazmiy asarlar); 65 rasmiy matn (ma’lumotnoma, qaror, buyruq, tavsifnoma, tavsiyanomalar); ommabop matn (maqola, suhbat, tabrik va xitob nutqi matnlari). Tilshunos olim M. Yo‘ldoshev matnni hajm va mazmun belgisiga ko‘ra ikkiga ajratadi: 1. Hajm belgisiga ko‘ra matn tiplari: a) minimal matn (mikromatn) b) maksimal matn (makromatn): 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko‘ra matn tiplari: a) hikoya mazmunli matn; b) tasviriy matn; d) izoh mazmunli matn; e) didaktik matn; g) xabar mazmunli matn; i) buyrnq mazmunli matn: j) liissiy ifoda mazmunli matn. Mikromatn kichik hajmga (hatto, bitta gapdan iborat boigan) ega boigan, tugal mazmun kasb etgan asardir. Mikromatn deyilganda biror mavzuni yoritishga bagishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she’r va she’riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi boglamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi. Bunga misol qilib 0 ‘tkir Hoshimovninng “Daftar hoshiyasidagi bitiklar” nomli kitobida berilgan matnlami keltirishimiz mumkin. Masalan, “Bilimdon” sarlavhali matn: “Hamma narsani bilaman, deydigan odam hech narsani bilmaydi!” Yoki “Xudbin” nomli matn: “O'zidan boshqa hammani yomon ko‘radigan odam oxir-oqibat o‘zidan boshqa hammaning nafratiga yoliqadi.” jumlasidan iborat. Ushbu matn bitta gapdan tashkil topgan boisa ham tugal fikr berilgan va o'zming mazmun- mohiyati bilan ajralib turadi. Hatto ushbu matnlarga sarlavha qo‘yilishi matnga qo‘yiladigan talabga toiiq amal qilinganligidan dalolat beradi Yana ushbu 66 misollarga e’tibomi qaratsak: “Sun’iy yo‘ldosh yaratildiyu sayyoramiz global teatrga aylandi-qo‘ydi, bu teatrda hamma aktyor, tomoshabin esa yo‘q ”, “G ildirak oyoq uchun qanday qulaylik yaratgan bo‘lsa, til, nutq, so‘z ham aql uchun ana shunday vazifalami ado etadi.” Ushbu jumlalarda fikr tugalligi mavjud bo‘lib, yaxlit matnni yuzaga keltiradi. Mikro (kichik) matn yaxlitligi, bir butunligi shakl va mazmun, mavzu va muloqot uyg'unligidan yuzaga keladi. Makromatn - katta hajmga ega boigan yozma matn. U qismlar, boblar, paragraflardan tashkil topgan boiishi mumkin. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar makromatn hisoblanadi. Makromatn mikromatnlardan tashkil topadi. Eng kichik butunlik abzasga, eng katta butunlik esa bob (qism yoki fasl)larga to‘g‘ri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, so‘zboshi (muqaddima), so‘ngso‘z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo'shimcha izoh, sharh bo‘lib keladi. Matnning eng kichik birligi (va ko‘rinishi) bo‘lgan abzas ham o‘ziga xos mazmuniy va tarkibiy qismlar qurilishidan iborat. Bunday mazmuniy-mantiqiy qismlar odatda kirish, asosiy qism va xulosa munosabatida tarkiblanadi hamda murakkab sintaktik butunlikni, aloqaviy tugallikni hosil qiladi. Uning mazmuniy markazini mavzu tashkil etadi. Maksimal matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo‘ladi. Masalan, Husayn Voiz Koshifiyning “Futuwatnomai sultoniy” asari muqaddima, yettita bobdan iborat Har bir bob esa bir necha fasllardan iborat bo‘lib, ulaming har birida bobga oid muhim masalalar haqida alohida va chuqur fikr yuritilgan. Birinchi bob “Futuwatning manbai, mohiyati, tariqat va odob hamda uning ruknlari haqida”, deb nomlanib, 1-fasli “Futuwatning mazhari (mohiyati) va uning odobi haqida”, 2-fasli “Tariqatning ma’nosi va unga tegishli narsalar haqida”, 3- fasli “Tasawufning ma’nosi, uning odobi va raknlar haqida”, 4-fasli “Faqr va uning odobu arkoni haqida” sarlavhalari bilan berilgan. Ba’zi boblarda o‘ndan 67 ortiq fasllar mavjud bo‘lib, ulaming har binning o‘z nomi va obyekti mavjud. Bunday holat asaraing mukammalligi va izchilligini ta’minlagan. Har bitta aytilgan fikr asoslanilgan. Makromatn mazmuni va qurilishi muayyan qismlar, boblar, ruknlar, fasl yoki bandlar orqali ayonlashadi. Material mavzu matn qismlari o‘rtasida munosabat bavositadir - muloqotning umumiy maqsadi va asosiy mavzu talabi asosida bog‘lanadi. Matniy muloqotda Download 28.78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|