Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

MURAKKAB SINTAKTIK BUTUNLIK (MSB) 
MATNNING BIRLIGI SIFATIDA
Murakkab sintaktik butunlik tarkibida ma’noviy-tuzilish munosabatlari aks 
etishi. Matnni tashkil qiluvchi 
vositalardan biri sintaktik birliklardir. Bu -
murakkab sintaktik butunlik (MSB) - tarkibiy-ma’noviy birlikni ifodalovchi 
sintaksisning birmuncha yirik birligidir. Demak, o‘zaro bog‘langan va tugallangan 
so‘zlar guruhi (sodda, murakkab, turli oborotlar bilan murakkablashtirilgan), matn 
yoki og'zaki nutqning mikromavzu (kichik mavzu)sini ochib beruvchi, intonatsiya 
va boshqa vositalar yordamida birlashtirilishi murakkab sintaktik butunlikni 
yuzaga keltiradi.
Murakkab sintaktik butunlik tarkibiga kiruvchi gaplar bir-biri bilan bemalol 
birlasha oladi. M a’no jihatidan birikadi, berilgan mikromavzuni ochib berguncha 
f 
ikkinchi gapning mundarijasi birinchi gapning mazmunini o‘stiradi va h.k.
Murakkab sintaktik butunlik - sintaktik-uslubiy birlikni yuzaga keltiruvchi 
o ‘zaro yaqin b o g iiq ( tugallangan gaplar gurahidir. Murakkab sintaktik butunlikda 
birlashgan mustaqil gaplaming ma’no munosabatlari turli vositalar orqali 
mustahkamlanadi:
- 
leksik vositalar (keyingi gapda oldingi gapdagi alohida so'zlami 
takrorlash, shaxsiy va ko‘rsatuv olmoshlari, ravishlar, keyin, so‘ng, shunda, u 
yerda, shunday va boshqalar);
117

---

- morfologik vositalar (gapda birJashgan ega-kesimning shaxs-son, 
zamonda mos kelgan shakli);
- sintaktik vositalar (so‘z va gaplaming tartibi, lekm, ammo, shuning uchun, 
va hokazo bog'lovchilari, birlashtiruvchi vositalaming qo‘llaniIislii, qurilmaning 
parallelligi), ritmomusiqaviy vosita (qismlar va butunning intonatsiyasi, talaffuzi), 
uslubiy vositalar (anafora, epifora, leksik doira).
Og'zaki nutqda murakkab sintaktik butunlikning talaffuzi o‘ziga xoslikka 
ega. Uning tarkibidagi mustaqil izohlovchi gap asosan, bir xil tonda ifodalanadi, 
gapning so‘ngida tonni pasaytirish va o‘zaro bir xil pauza (to‘xtam) bilan ajratish 
lozim. Bular sezilarli darajada amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: tonni 
pasayishi bilinib turishi, ikkita murakkab sintaktik butunlik o'rtasidagi pauza 
cho'ziqroq boiishi kerak. Bundan tashqari, keyingi murakkab sintaktik 
butunlikning boshlanishi ovoz tonini ko‘tarilishi, ko‘pincha ovoz tembrining
o‘zgarishi bilan xarakterlanadi.