Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

1. Kirish qismi 
o‘quvchini material bilan tanishtiradi, tasaw ur hosil 
qiladi. Unda nashr mavzusi haqida so‘z boradi, ko‘rib chiqilayotgan jihatlar qayd 
etiladi. Kirish qismida muallif mavzuning dolzarbligi, materialning yangiligi, 
ilmiy-amaliy qimman, mavzuning o‘rganilganlik darajasini asoslab berishi zarur.
2. Asosiy qismda 
muallif tadqiqotining mavzusi ochib berilishi va narsa 
yoki hodisa haqidagi yangi ma’lnmotlar to‘lig‘icha yetkazilishi kerak. Muharrir 
maqolaning asosiy qismi kompozitsiyasidagi turli unsurlar qismlarinmg bir-biri 
bilan mantiqiy bog‘langanligiga alohida e’tibor qaratishi lozim.
3. 
Xulosa qismi 
bu - yakun boLlib, undan xulosaviy fikrlar o‘rin oladi, 
shuningdek, ba’zi taklif, tavsiyalar beriladi, kelgusida qilinadigan ishlarni amalga 
oshirish yo‘llari belgilanadi.
Bu borada Tursunoy Ziyodova «Matn tuzilishiga ko‘ra gap, xatboshi 
(abzas), murakkab sintaktik butunlik, bo‘lim, qism, boblardan tashkil topishi 
mumkin. Ammo matnni tashkil qiladigan asosiy tarkibiy qismlar 3 ta: kirish,
122

---

asosiy qism: xulosa. Badiiy asarlar, poemalar, romanlar, yirik trilogiyalar ham 
matn tushunchasi ostida birlashib, yaxlit, imiumiy tasawumi - ijodiy (ilmiy, 
publitsistik) matnni hosil qiladi». Og‘zaki nutq tuzilmasi o‘ziga xos bo lib , u 
quyidagi jadvalda e’tirof etilgan: og‘zaki matn tuzilmasida - so‘zlovchi 
dastawal, quyidagi savollarga javob topib olishi zarur: Nima?, Nima uchun?, 
Qanday qilib? Xulosa.
Demak, nima gapirmoqchi, 
qanday maqsadda (masalan, tarbiyaviy 
maqsadda, bilim berish maqsadida, informatsiya berisli maqsadida, o‘zim 
reklama qilish maqsadida), uni qanday qilib va qanday vositalar orqali yetkazib 
beradi va xulosa berish kabilar belgilab olinadi.
K irish
Asosiy qism
X ulosa
10 %
80 %
10 %
Aforizm
l ) R e j a e ’lon qilinadi:
Auditoriyadan savol
H is-tuyg‘u (samimiylik)
1.
so‘raladi.
Yum or
2.
E ’tirof, his-tuyg‘ular.
K o ‘z bilan m uloqot
3.
Fikr-m ulohazalar so'raladi.
Tilaklar
2) Asos. Fakt (ilmiy,
Y um ordan foydalaniladi.
Istaklar
akademiklik, ilmiy-metodik
Tezis (m asalalami sanash).
Tezis (asoslash) 
Tasvir (tasaw ur, 
maslahatlar)
Asos (dolzarbligi) 
Prespektiva (istiqbol) 
Harakat (psixologik 
to ‘siq lary o ‘qligi)
asos.)
3) Q isqalik (aniqlik, 
lo'ndalik)
4) M unosabat (shaxsiy)
5) B o ‘lak b o 'y ich a xulosa
6) U zviy bog'liqlik
7) Lirik chekinish (5 
daqiqadan oshmasligi 
kerak.)
Xulosa.
K elajak uchun tilaklar. 
Eng oxirgi jum la: aforizm, 
yum or (o'rinli) va h.k.
Har bir qism orasida uzviy bogiiqlik bo'lishi shart. Qismlarda va ular 
orasida beriladigan lirik chekinish, yum or va aforizmlar mavzuga mos va qisqa 
bo‘lishi talab qilinadi. Aks holatda tinglovchini chalg'ishiga olib keladi va 
nutqning qimmatini tushurib yuboradi.
123

---

Mahmud As’ad Jo‘shon ham o‘zining « 0 ‘quv va yozuv malakasi» 
risolasida matn butunligini tashkil etadigan yuqoridagi uch qism haqida atroflicha 
to‘xtalib, kirish qismining ortiqcha so'zlarstz ixcham boiishini, asosiy qismda esa 
aytiladigan fikrlaruing barchasi ushbu bo'limda qalamga olinishini harnda xulosa - 
fikming yakuni va uning eng muhim unsuri ekani, eng so'iiggida aytilgan so‘z, 
eng ko‘p esda qoladigan xususiyatga ega boiishi kerakligini qayd etadi.
Demak, matn yaratish murakkab jaryon bo‘lib, buning uchun muallif 
nafaqat mavzuni yaxshi bilishi, balki, uni yetkazib berish vositalarini, nutqiy 
birliklar, matn turlari va uslubiy xususiyatlarini yaxshi o‘zlashtirgan bo iishi talab 
qilinadi. Matn yaratishda til vositalari haqida chuqur bilim va ulami amalda 
qo'llash mahorati talab qilinadi. Buning uchun lingvistik vositalardan biri nutq 
birliklarini to‘g‘ri ajrata bilish va ulami matnda o‘z o'raida qo‘llay olish muhim 
ahamiyat kasb etadi. Jumalist faoliyati murakkab jarayon bo‘lib, jumalistdan 
mahorat talab qilinadi. Jurnalistning mahorati birinchi bo‘lib uning nutq 
mahoratiga bog‘liqdir.