Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

vatan (tor m a’noda: “kishi tug'ilib o'sgan shahar, qishloq”). Turdosh otdan atoqli 
otga o'tish ham ma’noni torayishiga misol bo'Iadi. Masalan, lola (o'simlik) - Lola 
(ism).
So'zlaming shakl va ma’no munosabatiga ko'ra turlariga leksik 
sinonomiya, leksik antonomiya, leksik omonomiya, leksik paronomiya hodisalari 
kiradi. Leksik sinonomiya leksemalarning bir xil ma’no anglatishiga ko'ra 
guruhlanishidir. yelka, kift, o ‘miz; in, uya, oshyon; nur shu’la, y o g ‘du, ziyo va 
boshqalar.
Sinonimlar nutqda muhim uslubiy vosita sanaladi: ular nutqnirlg ravon va 
ta’sirli bo'lishini, fikming aniq va obrazli chiqishini ta’minlaydi.
Leksik antonomiya leksemalarning bir-biriga zid ma’no anglatishi asosida 
guruhlanishidir: katta va kichik, qalin va yupqa kabi. Antonomiya hodisasi, 
asosan, bir so'z turkumi leksemalari doirasida yuz beradi. Leksik antonimlar 
muhim uslubiy vositalardir. Ular matnda qarshilantirish (antiteza) vositasi rolini 
bajaradi, shu orqali hodisa va holatlardagi qarama-qarshiliklami, ayrim obraz va 
personajlaming ichki dunyosidagi addiyatlarning badiiy talqinmi ta’minlaydi.
Tinglar edim betinim
Uzun tunlar yotib jim.
25

---

Seza olardim kuchin,
К о‘pi yolg'on, ко‘pi chin. 
(H.O.)
Antonimlar maqol va matal janrlarida ham muhim uslubiy vosita sanaladi 
- hayotiy tajriba umumlashmalarini maqol va matallar tiliga xos uslubda 
ta’sirchan ifodalash imkonini yaratadi:
Yozgi mehnat - qishki rohal
Mehnatdan do ‘st ortar, g‘iybatdan - dushman.
Do ‘st achitib gapirar, dushman - kuldirib.
Leksik omonomiya leksemalarning ifoda planidagi (talaffuzi va 
yozilishidagi) tenglik hodisasi. Masalan, o ‘t (“olov”) - o ‘t (“maysa”), kamar 
(“qayish, ko‘ndan ishlangan belbog‘”) - kamar (“daryo, tog‘larda suv o‘yib 
ketgan chuqur joy”) kabi. Omonimlar til va nutqda o ‘ziga xos uslubiy vosita rolini 
bajaradi: misralaming qofiyalamshini, tuyuq va askiya janrlariga xos so‘z o'yinini 
(tajnisni) ta’minlaydi, shu ascisda badiiy asarga husn bag'ishlaydi. Masalan:
Bir parchao‘t b o lib bunda кип 
Paxtasuu ishlaydi hav кип. (H.O.)
Paronomiya - ikki yoki undan ortiq leksemalarning talaffuzda o‘zaro 
o'xshash, ojiangdosh bp'lishj hisoblanadi. Bunday o‘xshashlik, odatda, har ikki 
(yoki uch) leksema tarkibidagi tovushlaming fizik-akustik yaqinligidan kelib 
chiqadi. Masalan, arqon va arkon.
Paronimiyada ba’zan leksemalar tarkibidagi fonemalar miqdori teng 
bo'lmasligi ham mumkin, ammo ulaming talaffuzida bir-biriga yaqinlik, 
ohangdoshlik bo‘lishi shart: bo‘sa (4 ta fonema), bo‘lsa (5ta fonema); asr (3 ta 
fonema,) asir (4 ta fonema) kabi.
Paronimlaming nutqda, ayniqsa, badiiy nutqda o‘ziga xos uslubiy 
ahamiyati bor: Paronimlarniug tovush tarkibidagi o‘xshashliJk, bir-biriga yaqinlik 
ba’zan, qisman boisa-da, shakl netralizatsiyasiga olib keladi, oqibatda ayrim 
kishilar nutqida ulami farqlay olmaslik holatlari yuz beradi, Bunday holatni
26

---

payqagan ijodkorlar paronimlardan obraz yoki personajlaming ma’naviy 
dunyosini, nutqiy saviyasini obrazli qilib ifodalash maqsadida foydalanadilar.
Leksik ma’no semalari. Leksik ma’tio leksemamng mazmun planidagi 
yaxlit bir semantik butunlik bolsa-da, keyingi vaqdarda bu butunlik tarkibida 
ma’lum ma’no qismlarida - semalar borligi aniqlanmoqda. Semalar ma’no 
xususiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bolinadi:
1. 
Atash semalari;
2. 
Ifoda, tasvir, qo'shimcha ma’no semalari ,
3. 
Vazifa semalari.