Щозирги ызбек адабий тили

Kompozitsiya yo`li bilan sifat yasash
Kompozitsiya usuli bilan qo`shma sifatlar hosil qilish o`ziga xos xususiyatlarga ega. Qo`shma sifat hosil qilishda ikki va undan ortiq komponent semantik va grammatik jihatdan biriktiriladi.
Tarkibiga ko`ra bunday sifatlar quyidagilarga bo`linadi:
1. Ikki sifatdan tarkib topgan bo`ladi: olachipor, och sariq, to`q qizil.
2. Sifat va otdan: ochko`z, qimmatbaho, sheryurak.
3. Ot yoki ravish va sifatdoshdan tashkil topgan: tinchliksevar, tezpishar.
4. Ot va aro so`zidan tarkib topadi: xalqaro, shaharlararo. Qo`shma sifatlar bilan sifatlovchi birikmalarni farqlash lozim. Bunda sifatning predmet belgisini bildirishini asosga olish bilan birga, uning grammatik belgisini ham hisobga olish kerak. Masalan: ko`k muqovali kitob gapida «ko`k muqovali» qo`shma sifat emas. Chunki bu birikma komponentlari o`zaro aniqlovchi aniqlanmishlik munosabatini saqlagan. Ya'ni ko`k muqovali kitob deganda, ko`k va muqova so`zlari o`z mustaqil ma'nosini saqlaganligi ko`rinadi. Qora telpakli yigit, oq soqolli kishi, o`rta ma'lumotli qiz, besh qavatli bino birikmalari tarkibidagi so`zlarni almashtirish mumkin. Qo`shma sifatlarda bunday qilib bo`lmaydi.
Ikkinchidan, qo`shma sifatlar sodda sifatlar singari darajalana oladi: kaltafahm, kaltafahmroq, eng kaltafahm.
Umuman, -li qo`shimchasini olgan birikmalar qo`shma sifat emas.
Ba'zan pauzani o`zgartish orqali -li qo`shimchasini olgan birikmalarning o`zaro aloqasini o`zgartirish mo`mkin: uch bolali ayol, sakkizta fonarli uy.
Fe’l yasalishi
Fe'llar o`ziga xos yasalish sistemasiga ega. Tilimizdagi fe'llar, asosan, affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. Yasash asosiga qo`shilib -la, -lan, -lash, -lashtir, -(a)y kabi affikslar mahsuldor bo`lib, juda ko`p miqdorda fe`l yasashga xizmat qiladi.
1.-la affiksi quyidagi qoliplarda yangi so`z hosil qiladi:
[otla]-ishla, gulla, tuzla, bog`la;
[sifatla]-qorala, tekisla, tezla, tozala;
[ravishla]-qaytala, hozirla....;
[olmoshla]-sizla, senla;
[taqlidla]-gumburla, dukrula....;
[undovla]-dodla, voyvoyla, tufla....
2. -lan, -lash, -lashtir kabi murakkab affikslar-
[ot, sifat, sonlan]-zavqlan, ajablan, ikkilan....;
[ot, sifat, sonlash]-salomlash, tezlash, birlash....:
[otlashtir]- rejalashtir(moq), gazlashtir(moq), ekranlashtir(moq)... -turli ma'­no­­larga ega bo`lgan fe'llar yasaydi. Yuqorida ko`rsatilgan affikslar orqali yasalgan fe'llarni ma`no jihatidan guruhlash mushkul, chunki tilimizdagi ovqatlanmoq, kasallanmoq, foydalanmoq, to`lqinlanmoq, ahdlashmoq, qiyinlashmoq, oydin­lash­moq kabi yuzlab fe'llarning har biri rang-barang ma`nolarni o`zida voqelantiradi.
3. -rar, -yay affikslari [sifatrar], [ot, sifatyay] qolipida biror belgini qabul qilish ma`nosini ifodalalovchi fe'llar yasaydi. Chunochi, qisqar(moq), pasay(moq), toray(moq), kuchay(moq)....
4. Fe'l yasovchi -a,-illa,-sira,-kik,-qiq,-ira,-i kabilar kamunum affikslar sanaladi va
[ot, sifat, taqlida]–sana, o`yna, qiyna, ata, bo`sha, shildira, yiltira;
[taqlid illa]-chirsilla, chirqilla, mo`ltilla, guvulla, likilla;
[ot, olmoshsira]-suvsira, gumonsira, hadiksira, sensira, manmansira, sizsira;
[ot, sifat, sonkik]-ko`zik(moq), kechik(moq), birik(moq);
[sifatqiq]-zo`riq(moq), zoriq(moq);
[taqlid ira]-yaltira, miltira, qaltira;
[ot, sifati]-changi(moq), boyi(moq), tinchi(moq) qolipidagi fe'llarni yasashga xizmat qiladi. Affiksatsiya usuli bilan fe'l yasalmaydi.
Kompozitsiya usuli bilan, ma`lumki,
[fe'lfe'l]-olib bermoq, aytib ketmoq, sotib bermoq, olib qochmoq, sakrab turmoq;
[otfe'l]-ta`zim qilmoq, bashorat qilmoq, isbot etmoq, kasal bo`lmoq, fikr qilmoq, zikr etmoq;
[sifatfe'l]-xursand bo`lmoq, shod etmoq, xafa qilmoq, obod qilmoq, juft bo`lmoq, zada bo`lmoq kabi qo`shma fe'llar yasaladi.