Щозирги ызбек адабий тили

3-mavzu. MORFOLOGIYAGA KIRISH

REJA:

1. Morfologiya va sintaksis munosabati.
2. Grammatik ma'no.
3. Grammatik shakllar.

Morfologiya grammatikaning bir bo`limidir.

Grammatika (grekcha: harf, o`qish va yozish san'ati) tilshunoslik fanining bir qismi bo`lib, tilning grammatik qurilishini tekshiradi.
Grammatika (m-s) so`zlarning o`zgarishi va gapda so`zlarning birikuvi haqidagi qoidalar yig`indisidir.
Grammatika so`zlarning qo`shimchalar vositasi bilan o`zgarishini, so`zlarning o`zaro bog`lanib gap bo`lib kelishini, gapni to`g`ri, savodli tuzish qoidalarini ham o`rgatadi,
Lug`at tarkibidagi so`zlar o`z holicha fikr mazmunini ifodalamaydi. Chunki so`zlar faqat ma'no (tushuncha) bildiradi. So`zlar, iboralar grammatika qonun-qoidalar asosida tegishli qo`shimchalar yoki yordamchi vositalar bilan o`zaro ma'lum tartibda birikib kelgan taqdirdagina fikr ifodalovchi gaplar shakllanadi: Bolalarni Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash ishida o`qituvchilarning ham roli kattadir.
Agar biz yuqorida keltirilgan gapdagi so`zlarni lug`atdagi holatida, ya'ni grammatik jihatdan uyushmagan tarzda keltirsak (bola, Vatan, muhabbat, ruh, tarbiyalash, ish, o`qituvchi, ham, rol, katta deb aytsak), biror fikr kelib chiqmaydi. Demak, so`zlar vositasi bilan fikrni maqsadga muvofiq ifoda etishda, mazmunli nutqni vujudga keltirishda grammatika va grammatik formalarning ahamiyati g`oyat muhimdir,
O`rganish ob'yekti, materiali va vazifasi nuqtayi nazaridan grammatikaning bir necha tipi farqlanadi: 1) tarixiy grammatika, 2) tasviriy grammatika, 3) qiyosiy grammatika. Biz bu kursda tasviriy grammatikani o`rganamiz.
Har bir tilning o`ziga xosligini uning fonetik, leksik va grammatik strukturalari aks ettiradi. Bu strukturalarning hammasi bir butun sistemani hosil qiladi. Demak, tilning grammatik qurilishi uning fonetik qurilishi hamda leksik sistemasi bilan uzviy bog`liqdir. Grammatika so`zlarni shakllantiradi, biriktiradi, ularning fikr anglatish vositasi sistemasidagi vazifasini ro`yobga chiqaradi. Bu ma'lum qoidalar, normalar asosida bo`ladi: Bola yugurdi. Qiz kuyladi. Bedana sayradi. gaplarining hammasi bir yagona qoida – model asosida tuzilgan gaplardir.
Ko`pgina tillarning grammatik qurilishida o`xshashlik va farqlar mavjud. Tillarning grammatik qurilishidagi o`xshashlik nisbatan sintaksisda kuchli (ayniqsa, qo`shma gaplar strukturasida), farqlanish esa so`z formalarida kuchlidir.
Tilning grammatik va tovush tomoni o`zaro yaqin munosabatda. Har bir grammatik hodisaning tovush bilan ifodalanishi grammatikaning fonetika bilan munosabatini ko`rsatadi. Qiyoslang: gapning xarakterli belgilaridan biri — intonatsiyadir. Yoki so`z urg`usining turli bo`g`inlarga tushishi uning turkumini o`zgartiradi: qushcha - ot, kichraytish, qushcha ravish, -day, -dek shakli. Hozir — tayyor, hozir payt ma'nosida — ravish.
Tilning grammatik qurilishi va lug`at tarkibi o`zaro munosabatda. So`zning morfologik va sintaktik xususiyatlari haqidagi ta'limot grammatikaning asosidir. So`zning leksik-grammatik xususiyatlari jihatidan o`xshashliklari ot, sifat fe'l kabi so`z turkumlarning ajralishiga asos bo`ladi. So`z ma'lum shaklga kiradi va boshqa so`zlar bilan munosabatga kirishadi.
Grammatikaning asosini so`z turkumlari va gap haqidagi ta'limot tashkil qiladi. Bu grammatikaning ikki qismdan — morfologiya va sintaksisdan iborat ekanligini ko`rsatadi.
Morfologiya (grekcha: morfe — shakl va logos—so`z, ta'limot) so`zning grammatik shakllari haqidagi ta'limotdir. Morfologiyada so`zlarning turkumlanishi, grammatik o`zgarishi, so`z formalarining hosil bo`lish yo`llari o`rganiladi. Fonetikaning asosini unli-undosh, jarangli-jarangsiz kabi fonetik oppozitsiyalar tashkil qilganidek, morfologiyaning asosini bir-biriga zid, lekin o`zaro bog`langan, shartlangan grammatik oppozitsiyalar tashkil qiladi (birlik - ko`plik, bo`lishli - bo`lishsizlik kabi).
Morfologiya va sintaksis bir-biri bilan uzviy bog`liqdir.
Sintaksis (grekcha: sintaksis — tuzish, qurish) so`zlarning birikishini, gap va uning tuzilishini hamda turlarini tekshiradi. Tilning qurilishi yaxlit bir sistema bo`lib, u morfologik va sintaktik hodisalarning o`zaro bir butun sistemani hosil qilishdan tashkil topadi. Chog`ishtiring: so`zlar o`zaro bog`lanish talabi bilan, demak, sintaktik xususiyat natijasida, turli formalarga kiradi: teatrning binosi, teatrga bordik kabi. Gap bo`laklari bilan so`z turkumlari orasida bog`lanish bor. Jumladan, so`z o`zgartuvchi qo`shimchalarning vazifasi sintaktikdir. So`zlarni ot, sifat, fe'l turkumlariga ajratishda bir asos sintaktik funksiyadir.
Demak, so`z fonetikada ham, leksikologiyada ham tekshirilar ekan. Leksikologiyada, asosan, so`zning leksik ma'nosi, grammatikada so`zning grammatik ma'nolari o`rganiladi.
So`zning ob'yektiv borliq (narsa, belgi, harakat kabilar) haqidagi tushunchani anglatishi uning leksik ma'nosidir.
Grammatik ma'no deganda nima tushuniladi?
Grammatik ma'no deganda har bir tilning qurilish tizimi nutqda ifodalanishini zaruriy va majburiy deb talab etadigan va turli xil shakliy ko`rinishlar bilan beriladigan umumlashgan ma'nolar tushuniladi.
Chunonchi, "Bolalar qiziqarli kitobni o`qiydi" gapini olsak, "Bolalar" so`zida 2 xil ma'no ajralib turadi: 1) lug`aviy ma'no - ya'ni bu so`zning borliqdagi odam jinsiga mansub bo`lgan, yosh jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki voyaga yetgan kimsaning farzandi, avlodini atab kelish; 2) ko`plik sonda, bosh kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan turdosh ot. Bu ma'nolardan birinchisi lug`aviy, leksik ma'no bo`lsa, ikkinchisi grammatik umumlashgan ma'nodir. Grammatik ma'nolar har bir tilda o`ziga xos bo`ladi va rang-barang shakliy usullar bilan ifodalanadi.
Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa-munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma'no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`z shakliga e'tibor bersak. Bu shakidagi -i qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`lgan kimlar" kitobi" birikmasida tur va jins norhini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma'nolar -i qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma'no ushbu qo`shimcha morfema orqali yuzaga chiqmoqda.
Kelishik qo`shimchalari grammatik ma'no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan oldi" gapida -dan qo`shimchasi ma'lum bir manbadan biror narsa ajralayotganini ifodalasa, "Vijdondan qo`rqing" gapida -dan vijdon va "qo`rqmoq so`zlarini bir-biriga bog`lashga xizmat qilyapti, “Anvar uydan chiqdi" gapida esa Anvar degan shaxsning chiqish joyini ko`rsatmoqda. Yuqorida keltirgan misollarimizdan shunday xulosaga kelish mumkinki, grammatik ma'no lisoniy va nolisoniy munosabatlarning muayyan shakl (qolip)da mujassainlangan mavhum in'ikosidir. Chunki, yuqoridagi kitobi so`zidagi -i qo`shimchasida, "Javondagi kitoblardan oldi" gapidagi -dan qo`shimchasida nolisoniy munosabat yotsa, "O`tgan kimlar" kitobi" birikmasidagi -i va "Vijdondan qo`rqing" gapidagi -dan qo`shimchasida sof lisoniy munosabat mujassamlangan. Shuning uchun grammatik ma'no tarkiban murakkab bo`lib, lisoniy va nolisoniy munosabatlar in'ikosirling birikishidan iboratdir.
Fe'l zamonlari ham grammatik ma'no ifodafaydi. Bu zamonlar faqat nutqdagi, matndagi so`zlarning qaysi zamonga oid ekanini ko`rsatish bilan chegaralanmay, balki tashqi dunyoda sodir bo`ladigan voqea va hodisalarning qachon bo`lib o`tganini, ya'ni aynan gapirilayotgan vaqtda yoki gapirilayotgan vaqtdan oidin yo keyin sodir bo`layotganligini ifodaiash uchun ham xizmat qiladi: Lola o`qidi; Lola o`qiydi; Lola o`qiyotir.
Sifat darajalari ham grammatik ma'no anglaladi. Ular narsa, predmet, hodisalarning borliqdagi nisbiy farqini aks ettiradi:
tor/ torroq /eng tor; go`zal/ go`zalroq/ eng go`zal.
Mana shunday ma'lum bir shaklda mujassamlangan va tilda ifodalanishi zarur be'lgan umumlashgan, lug`aviy ma`no ustidagi ustama ma`no grammatik ma'no sanaladi.