Shukur xolmirzayev hikoyalarida peyzajning poetik funksiyasi

Adabiyotshunoslikda peyzajni o‘rganish va aniqlash muammosi, Adabiy asardagi peyzajning vazifalari

Darhaqiqat, san'at asarida tabiat rasmlari tasodifan paydo bo'lmaydi va har doim katta semantik yukni ko'taradi, ular odatda harakatlar uchun hissiy jihatdan boy fon yoki muallifning ichki dunyosini aks ettirish shakli sifatida ishlaydi. Biroq, adabiy asar tuzilishidagi peyzaj bajaradigan vazifalar ro'yxati bu bilan tugamaydi. Keling, peyzajning eng muhim funktsiyalarini hamin qadar ko'rib chiqaylik.
Adabiy asarda tabiat rasmlarining paydo bo'lishiga doimo nimadir sabab bo'ladi. Qoidaga ko‘ra, peyzajning ahamiyati adabiy tanqidda faqat ikkita asosiy jihatda ta’kidlanadi: harakat foni sifatida va “inson ichki hayotini badiiy tadqiq etish” shakli sifatida⁴⁰. Lekin peyzajning roli ancha kengroq: u nafaqat dunyo rasmini modellashtiribgina qolmay, balki badiiy matn strukturasida ham turli vazifalarni bajaradi.
Oryol davlat universiteti o’qituvchisi Zelentsova Svetlana Vladimirovna o’zining nomzodlik dissertatsiyasida peyzajning eng muhim funktsiyalarining to'liq bo'lmagan ro'yxatini (biz dissertatsiyamizni yozishimiz davomida peyzajning badiiy asardagi vazifalarini ko’plab adabiyotshunoslarning ishlarida ko’zdan kechirdik va ishimiz uchun asos qilib oldik. Dissertatsiya rejamizning fasl soni cheklangani bois nisbatan tizimlashtirilgan va umumlashtirilgan adabiyotdan havola qoldirayapmiz) beradi:
1. “Harakat joyi va vaqti”ning belgilanishi, “harakat muhiti”, fon funksiyasi, xronotopik funksiyasi. Aynan peyzaj yordamida o‘quvchi voqealar qayerda va qachon sodir bo‘lishini (peyzaj, geografik joylashuv, yil va kun vaqti va hokazo) aniq tasavvur qila oladi. Ba'zan asarlarning sarlavhalarining o'zi peyzajning bu roli haqida gapiradi (bunga misol qilib, Shukur Xolmirzayevning "Bahor", "Oy yorug’ida", "Tikan orasidagi odam", "Yangi yil","Arpali qishlog’ida " hikoyalari va boshqalar).
2. Harakatning rivojlanish funksiyasi yoki syujet motivatsiyasi. E.N. Sebinaning so'zlariga ko'ra tabiiy va, xususan, meteorologik jarayonlar (ob-havo o'zgarishi: yomg'ir, momaqaldiroq, qor bo'roni, dengizdagi bo'ron va boshqalar) voqealar rivojini u yoki bu tomonga yo'naltirishi mumkin, bu esa "asosan xronika syujetlarida juda muhimdir. voqealar qahramonlar irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda ustunlik qiladi” (“Notanish odam” va “ Bandi burgut” hikoyalari), shuningdek, sayohat adabiy janrida. Peyzaj ko'pincha syujet tuzilishidagi turli muammolarni hal qiladi: u ekspozitsiyaning bir qismini tashkil qiladi, harakatning rivojlanishi shartlarini tushuntiradi, sodir bo'layotgan narsalarni turtkilaydi va hokazo. V.A. Kuxarenkoning fikriga ko'ra, peyzaj syujet rivojlanishidagi burilish nuqtasini belgilab, "harakatni almashtirishning kompozitsion funktsiyasi" rolini o'ynashi mumkin: tabiat g'alayonlari muqarrar ravishda qahramonlar taqdiridagi o'zgarishlardan oldin bo'ladi yoki ular bilan bir vaqtda sodir bo'ladi. Peyzajning bu xususiyati bilan bog'liq bo'lib, hikoya ritmini o'zgartirish funktsiyasi: matndagi peyzaj ham o'quvchiga uning ahamiyatini his qilish imkoniyatini berish uchun harakatni keskinlashtirish, kuchaytirish yoki sodir bo'layotgan voqealarni sekinlashtirish qobiliyatiga ega.
3. Maxsus «liro-epik ramka» yaratish funktsiyasi, fonni ma'lum bir tarzda bo'yalgan - yoki tashvish bilan yoki baxt hissi bilan. Bu funktsiyani ba'zan harakatni oldindan ko'rish funktsiyasi deb ham atashadi, chunki hikoyaning ma'lum bir emotsional ohangi (lirik, dramatik, tragik, qahramonlik) asardagi voqealarning tabiati va ularning yakuni bilan bog'liq bo'lib chiqadi.
4. L.M. Krupchanovning fikricha, peyzaj inson hayoti va hayotini belgilovchi shartlardan biri boʻlishi mumkin yoki u odamning oʻz mehnatini qoʻllash joyi (uni “modellash” yoki belgilovchi funksiya sifatida tan olish mumkin) vazifasini bajarishi mumkin.
5. Kulminatsion urg’u vazifasi asar avjidan oldingi peyzajga xosdir. Tabiat tasvirlarining bunday kesishishi eng tantanali va muhim daqiqada asar kompozitsiyasiga o'ziga xoslik beradi.
6. Ko'pchilik tadqiqotchilar adabiy asardagi peyzaj uchun etakchi deb hisoblaydigan psixologik funktsiya. Bu tasodifiy emas, chunki peyzaj antropotsentrik yo'nalishga ega, chunki tabiat tasviri maqsad sifatida emas, balki xarakter va uning holatini tavsiflash vositasi sifatida ishlaydi. Ko‘pincha muallif aynan manzara orqali qahramonning holatini, kayfiyatini psixologik parallel yoki qarama-qarshilik yordamida tushuntiradi; dunyoni idrok etishning o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatadi. Ba’zan peyzaj “individual xarakterni emas, balki butun bir guruhni (masalan, qandaydir jamiyatni)” xarakterlaydi. Bu vazifani, qoida tariqasida, shahar peyzaji bajaradi. Ko'pincha tabiat tasvirlari o'quvchini matnni ma'lum bir idrok etishga undaydi, qahramonlarning ichki dunyosini ochishga yordam beradi va ularni hayotidagi o'zgarishlarga tayyorlaydi.
7. Peyzaj muallif borligi shakli sifatida (E.N. Sebina). Peyzaj muallifning sub'ektiv ijod mahsuli bo'lib, shuning uchun, qoida tariqasida, sodir bo'layotgan voqealarga ma'lum bahoni ifodalaydi. Peyzaj subyektiv modallikka ega; asosiy rolni baholovchining obrazi bajaradi yuz yoki muallif yoki kuzatuvchi xarakter. Muallifning sodir bo'layotgan voqealarga munosabatini etkazishning turli usullari mavjud: 1) qahramon va muallif nuqtai nazari birlashadi; 2) muallif va ayni paytda unga psixologik jihatdan yaqin bo‘lgan personajlar nigohi bilan berilgan manzara muallifga yot dunyoqarash tashuvchisi – personajlarga yopiqdir.
8. Falsafiy, ijtimoiy, estetik, axloqiy g'oyalarni ifodalash funktsiyasi yoki g'oyaviy-badiiy funktsiya. Peyzaj asar mavzusi va g'oyasini ochishda ishtirok etadi; Tabiat hodisalari haqida fikr yuritish va tahlil qilish qahramonlarni (yoki muallifning o'zini) juda boshqacha tartib haqida fikr yuritishga undaydi: 1) falsafiy (inson va umuman kosmos hayotidagi tabiatning o'rni haqida, hayot va o'lim haqida, tabiatning asosiy sababi, moment va abadiyat dialektikasi haqida, tasodifiy va tabiiy, xususiy va umumiy va boshqalar); 2) ijtimoiy (yerga egalik qilish va undan foydalanish muammolari haqida, kengroq - tabiatdan foydalanish va boshqalar); 3) ekologik (tabiatni muhofaza qilish bo'yicha);insonning unga nisbatan majburiyatlari, insonning tabiiy muhitga aralashuvi chegaralari) ; 4) axloqiy (tabiiy va insoniy muhitdagi munosabatlar qonuniyatlari haqida fikr yuritish va boshqalar); 5)estetik (tabiatning go'zalligi, tabiiy uyg'unlik shakllarining insonning ma'naviy olamiga ta'siri va san'atning rivojlanishi haqidagi dalillar).