Щзбекистон Республикаси Олий ва Щрта махсус таoлим вазирлиги

Munozarali savol. Intuitiv va analitik tafakkur nima?

Esda sao’lang! Tafakkur aktivligiga o’arab ixtiyorsiz (intuitiv) va ixtiyoriy (analitik) tafakkur turlariga ajratiladi. Intuitsiya deb, mantio’iy tafakkur yordamida khp vao’tlar davomida xal qilinmagan ao’liy vazifalarning thsatdan, kutilmaganda xal qilinib o’olishi protsessiga ataladi. Shaxsning muayyan soxadagi xayotiy yoki ilmiy tajribalariga asoslangan intellektual sezgirligidan iborat faoliyatdir.

Tafakkur protsesslari ixtiyorsiz yuz berishi ‘am mumkin. Lekin bu xolda ular ixtiyoriy tafakkurga suyangan tarzda vujudga keladi. Jumladan, odamning amaliy, maishiy va xokazo faoliyatlarida ixtiyorsiz ravishda o’ator savollar paydo bhlishi va ularga beixtiyor javoblar axtarish xollari uchrab turadi. Bunday paytlarda inson fikr yurityaptimi yoki yho’mi, buni bilish juda o’iyin, vaxolanki u o’zicha guyo savollarga javob topganday, shirin xis-tuyularni boshdan kechirayotganday bhladi, shuning uchun khpincha «tilimning uchida turibdi» degan iboralarni eshitishning guvoxi bhlamiz. Goxo odamlar qandaydir tekst yoki munozarali savol, masala ustida bosh o’otirib htirganlarida (biror narsaning bevosita ta’siri natijasida) fikr yuritish mutlao’o beixtiyor rhy berib o’oladi va ularni asosiy topshirio’ni bajarishdan uzoo’lashtiradi. Ba’zan amalga oshirilishi mao’sad qilib o’hyilgan topshirio’ni ixtiyoriy ravishda bajarish protsessimizda bu planga kiritilmagan (favkulotda vujudga kelgan) ayrim vazifalarni ‘am bajaramiz, bu protsess biz uchun ixtiyorsiz ravishda htadi.

Insoniyatning tarixiy tarao’o’iyoti tarixidan shu narsalar ma’lumki, yirik ilmiy kashfiyotlar ‘am khpincha xuddi shunday beixtiyor fikr qilib turgan maxalda thsatdan ochilgan. Jumladan, grek olimi Arximed solishtirma oirlik o’onunini zhr berib ao’liy me’nat qilish paytida emas, balki xech kutilmagan jarayonda, vannada chhmilib turgan paytida kashf etgan. Ulu olim D. I. Mendeleevning xikoya qilishicha, u elementlar davriy sistemasi jadvalini tuzish vao’tida uch kechayu uch kunduz betinim me’nat qilgan, ammo bu vazifani nixoyasiga etkaza olmagan. Undan shng charchagan olim ish stoli ustida uyo’uga ketgan va tushida bu elementlar tartibli joylashtirilgan jadvalni ko’rgan. Shunda D. I. Mendeleev uyo’udan uyonib, bir parcha o’oozga tushida ayon bhlgan jadvalni khchirib o’hygan.

Khpgina psixolog va fiziolog olimlarning ta’kidlashlaricha munozarali savolning bunday oson ravishda echilishi xech kutilmagan yuo’oridagi kabi beixtiyor xal qilinishi shu kashfiyotlar olam yuzini ko’rganicha bhlgan davr ichida oylab, yillab qilingan mexnatning yakuni, ya’ni tugallanmay o’olgan tafakkur jarayonining nixoyasiga etishidir, deb baxolamoo’dalar.