Sintaktik xususiyatlar

t/ r	modal so‘z		Horun Yahyo Qur’oni karimga ko‘ra duo		Usmonxon Alimov Oilada farzand tarbiyasi		Usmonxon Alimov Rasulullohning (alayhissalom) muborak vasiyatlari		Abduhafiz Abdujabborov Inson ko‘rki – odob
ja mi
1.	ajabo		-		-		-		-
2.	albatta		103		127		155		4		389
3.	aslida		3		13		24		1		41
4.	attang		-		1		-		-		1
5.	afsuski		-		5		1		-		6
6.	aftidan		-		-		-		-
7.	balki		8		68		93		-		169
8.	bizningcha		-		-		-		-
9.	darhaqiqat		-		21		15		-		36
10.	zora		-		2		1		-		3
11.	zero		2		38		53		-		93
12.	koshki		-		-		3		-		3
13.	ko‘rinadiki		-		-		-		-
14.	muhaqqaq		-		-		-		-
15.	obbo		-		-		-		-
16.	so‘zsiz		1		4		5		-		10
17.	tabiiy		4		25		5		-		34
18.	filhaqiqat		-		-		-		-
19.	xayriyat		-		-		-		-
20.	chamasi		-		2		-		-		2
21.	shaksiz		-		-		1		-		1
22.	shekilli		-		-		-		-
23.	shubhasiz		1		18		9		-		28
24.	essiz		-		-		-		-
25.	ehtimol		1		12		6		-		19
26.	yaxshiki		-		-		-		-
27.	haqiqatan		2		6		12		-		20
28.	haqiqatda		2		-		4		-		6
29.	har qalay		-		-		-		-
30.	har holda		-		2		-		-		2
31.	hoynahoy		-		-		-		-
		127		344		387		5		863

Agar ularning qo‘llanishidagi o‘rtacha miqdor 48-50 tani tashkil etsa, DMlar uchun chastotasi yuqori so‘zlar sifatida albatta (389), balki (169), zero (93) so‘zlarini ko‘rsatish mumkin. Keyingi o‘rinda aslida (41), darhaqiqat (36), tabiiy (34), shubhasiz (28) singari modal birliklar keladi: Rasululloh sollallahu alayhi va salam dedilar: «Albatta, qoningiz, molingiz va obro‘yingiz bir-biringizga xuddi bugungi kunday, shu shaharday va shu oyday haromdir» (Imom Muslim rivoyati). So‘ngra, albatta, sizlar bundan keyin o‘lguvchisizlar. So‘ngra, albatta, sizlar qiyomat kuni qayta tiriltiriluvchisizlar (Mo‘minun, 15,16) kabi.
Ammo bu o‘rinda yana bir haqiqatni – olingan 863 modal so‘zning 731 tasi muftiy Usmonxon Alimov asarlarida qo‘llanganligini e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Dalillardan ikkita xulosa kelib chiqadi: kirish bo‘lak sifatida o‘zbek tili lug‘at boyligidagi modal so‘zlarning faqat ma’lum qismi DMlarda faol. Bu faollik muayyan darajada matn muallifining individul uslubi bilan bog‘liq.
Bu faktlar DMlarning asosan o‘zbekcha ifoda usullari doirasida shakllanishi va unda milliy til me’yorlarining saqlanishiga moyillik kuchli ekanligi bilan izohlanadi. To‘g‘ri, bu matnlarda kirish bo‘lak sifatida inshaooloh, ba’tahqiq … singari modal so‘zlar ham uchraydi. Ular arab tilidagi matnlar bilan bog‘liq: -Ba’tahqiq, sizlar uchun – Alloh va oxirat kunidan umidvor bo‘lganlar uchun va Allohni ko‘p zikr qilganlar uchun Rasulullohda go‘zal o‘rnak bor edi (Ahzob surasi) («Islom nuri», 15.11.2018).
Demak, DMlarda modal so‘zlarning qo‘llanishi chegaralangan va ular asosan kitobiy uslublarda qo‘llaniladigan birliklardir.
Aslida kiritma gaplar va jumlalar alohida tuzilmaga ega. Ular gap tarkibida qanday joylatirilishidan – ikki tomondan defis bilan ajratilishi yoki qavs ichida berilishidan – qat’iy nazar, muhim bir vazifaga: gap tarkibida keltirilgan va muhim hisoblangan bo‘lakka izoh, aniqlovchi sifatida keltiriladi. Shu ma’noda ularning gapdagi ismlar bilan birgalikda kelishi qat’iy qoidaga amal qiladi hamda DMlar uslubiga xos xususiyat sanaladi. Biz zamonaviy matnlarda Payg‘ambar, Muhammad, Muhammad payg‘ambar birliklarini bemalol qo‘llayveramiz.
Ammo DMlarda bunga mutlaqo yo‘l qo‘yilmaydi. Ular bilan birgalikda albatta alayhissalom, sollallohu alayhi va sallam singari sifat belgilari ishtirok etadi: Payg‘ambarimiz (alayhissalom), Muhammad (alayhissalom), Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam), Rasuli akram (sollallohu alayhi va sallam); Payg‘ambarimiz (alayhissalom): «Kishi yaxshi ko‘rganlari bilan birgadir» («Islom nuri», 2018.11.30) kabi.
Allohning Rasuli haqida gap ketganida, u Zotning so‘zlari keltirilgan nihoyatda go‘zal lutflar qilinadi, kesim sifatida marhamat qilmoq, iltifot qilmoq singari fe’lli birikmalar ishlatiladi va Payg‘ambarimiz alayhissalomga nisbatan bo‘lgan hurmat-ehtirom yaqqol sezilib turadi: Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) shunday marhamat qildilar: «Ummatim orasida Allohning amrini bajaruvchi bir jamoa doimo mavjud bo‘ladi. Ular bu buyruqlarni bajarishda davom etar ekanlar, to Allohtng amri (qiyomat) kelgunicha, dunyoga berilganlar va qarshi turganlar zarar bera olmaydi» (Imom Sha’roniy). Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) iltifot qildilar: «Mening ummatim yahudiylar kabi yulduzlar ko‘ringunicha shom namozini kechiktirmasalar, albatta yaxshilikda davom etadilar». «Ummatimning zolimga «sen zolimsan» deyolmasligini ko‘rganingiz zamon, ulardan hech kimsaning najot topishiga umid qolmaydi» (Imom Sha’roniy) kabi.
Hurmat ma’nosining ifodalanishida -lar – ko‘plik qo‘shimchasining ahamiyati sezilarli darajadadir: «Men bilan yetimni boqqan kimsa jannatda shundaymiz» (Bu so‘zlarni aytib. ko‘rsatkich barmoqlari bilan o‘rta barmoqlariga ishorat qildilar). Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bayon qildilar: «Haqiqatda, riyo kichik shirkdir». "Menga nasihat kiling dedi. U zot (sollallohu alayhi va sallam) «G‘azablanma!» deb nasihat qildilar singari.
DMlarda hurmat ifodasining Payg‘ambarimiz deganlar shakli ham uchraydi: Payg‘ambarimiz bir hadislarida: "Yolg‘ondan saqlaningiz. Chunki imon bir tomonda, yolg‘on bir tomondadir. Yolg‘on bilan imon bir kishida jam bo‘lmaydi" – deganlar kabi.
Bu kabi ehtirom Muqaddas kitoblarga nisbatan ham bildiriladi: Qur’onda yana: "Alloh adolat qilguvchilarni sevadi", - deb marhamat qilinadi (Mumtahana surasi, 8). Qur’oni karimda Alloh taolo: "Ahdga vafo qilinglar. Zero axd-paymon (qiyomat kuni) mas’ul bo‘linadigan ishdir", - deb marhamat qilgan.
Kezi kelganda diniy-ma’rifiy manbalarda Payg‘ambarimiz Muhammad Mustfo (sollallohu alayhi va sallam) alohida hurmat bilan tilga olinishi va unga bir qancha sifatlar berilganligini ham eslatib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Birgina Abu Said Muhammad Aminning «Imomi A’zam Abu Hanifa» asarida u Zotga quyidagi sifatlar berilgan: Allohning habibi, Anbiyolar sayyidi, Zot, Zoti sharif, Ikki olam sayyidi, Imomi Rasulon, Mustafo, Muhammad Mustafo, Olamlar sayyidi, Payg‘ambar, Rasuli akram,
Rasuli Xudo, Rasululloh, Rahmatan lil-olamin / Rahmatan li-l-olamin / Rahmatan lil-olamiyn, Rahmati olamiyon, Sayyid al-olamiyn, Sayyidi anbiyo, Sarvari olamiyon, Xayr ul-bashar, Shafe’i muznibin / shafe’ almuznibiyn, Shafe’i mujrimon / Shafi’ al-mujrimiyn / Shafi’i mujrimon, Shohi kavnayn, Habibi Xudo (sollallohu alayhi va sallam): Allohning habibi (sollallohu alayhi va sallam): «Ey, azizim! Seni hayron va parishon ko‘ryapman», deb marhamat ko‘rsatdilar. Sahoba Ubboda raziyallohu anhu anbiyolar sayyidi (sollallohu alayhi va sallam) dan quyidagi rivoyatni keltirganlar. Muhammad Mustafo (sollallohu alayhi va sallam) ning: «Men ummatim uchun dajjoldan ham ko‘ra adashtiruvchi ulamolardan qo‘rquvchiroqman!», degan so‘zlari mana shunga dalolat qiladi. Rasuli akram (sollallohu alayhi va sallam) hukmi bilangina bayon qilib berdilar. U Rahmatan li-l-olamin, shafi’ al-mujrimiyn (sollallohu alayhi va sallam)ning diydorlariga musharraf bo‘ldi kabi⁴. Aslida Payg‘ambarimizga berilgan tavsiflar bundan ham ko‘p bo‘lishi mumkin.
Xuddi shuningdek, Payg‘ambarimiz (alayhissalom) sahobalarining ham qat’iy sifatlari bor. Ular ham bu ulug‘ zotlarning darajasiga qarab, raziyallohu anhu, karramallohu vajhahu, rahimahulloh, rahmatulloh, quddisa sirruhu singari sifatlar ismlardan keyin kiritma bo‘lak tarzida muntazam berib boriladi: Imomi A’zam Abu Hanifa (rahimahulloh)ning katta bobalari o‘g‘li Sobit (rahimahulloh)ni yoshlik paytida ilm shahrining darvozasi bo‘lmish Haydari karror Amir al-mo‘minin Ali ibn Abu Tolib (raziyallohu anhu) ning xizmatlariga olib kelgan. Haydari karror Ali (karramallohu vajhahu) Imomi A’zamning padarlari Sobit (rahimahulloh)ning haqqiga va avlodlari haqqiga duoi xayr qilib, Alloh taolodan barakot so‘raganlar. Fariduddin Attor (quddisa sirruhu) “Tazkirat al-avliyo” asarining muqaddimasida bunday yozadi. (Abu Said Muhammad Amin «Imomi A’zam Abu Hanifa»); Imom Tabariy
(rahmatulllohi alayh) bunday deydi («Islom nuri», 2018.10.30) singari.
Shuningdek, kiritma bo‘laklar sifatida keltiriladigan oxiratlari obod bo‘lsin, Alloh mag‘firat aylasin, Alloh rozi bo‘lsin singari gaplar ham DMlar uslubiga xos va ularda muayyan stilistik ottenka – sub’ektiv munosabat mavjud: Alloh mag‘firat qilsin: Men faqir Abu Said Muhammad Amin (uni va ota-onasini Alloh mag‘firat qilsin) aytaman: Bu kitobni yozishimga ikkita narsa sabab bo‘ldi. Alloh rozi bo‘lsin: Zohiran mulohaza yuritganda ham ahli islomning savodi a’zami (eng ko‘p jamoasi) Abu Hanifa tobe’laridir. (Hammalaridan Alloh rozi bo‘lsin!) (Abu Said Muhammad Amin. «Imomi A’zam Abu Hanifa») singari.
Bu kabi diniy mazmundagi kiritmalarning BMlarga ham ko‘chishi va ifodaning o‘ziga xos usulining vujudga kelishini O.Yoqubovning «Ulug‘bek xazinasi» romanida kuzatamiz: Bobosi Amir Temur... – Xudovandi karim o‘l zoti tabarrukni bu dunyoda sohibi toj qilg‘ondek, oxiratda ham mukarribi dargoh qilg‘ay!.. –Bobosi sohibqiron vasiyatlaridan yuz o‘girib, sodiq amirlarni oyoq osti qildi. Bobosi, – Ollo unga ravzai rizvondan joy ato qilgay! – fil suyagidan yasalib, ustiga yo‘lbars terisi yopilgan, baland naqshinkor kursida o‘yga tolib o‘tirardi. Biz Amir Temur... – Ollo taolo alarga bog‘i rizvonni makon qilg‘ay! –Amir Temur avlodidan yaxshilik ko‘rgan bo‘lsak, yomonlik ham ko‘rdik.
Ijodkor mahoratini unutmagan holda aytish mumkinki, mazmunan o‘zaro yaqin bo‘lgan kiritma bo‘laklarning DMlarda qo‘llanilishiga qaraganda, BMlardagi obrazlilik imkoniyati keng va ular ifodada yuqori uslubni ta’min etuvchi poetik vosita sifatida namoyon bo‘ladi.
DMlarga xos bo‘lgan xususiyatlardan yana biri teologik terminologiyaning forsiy izofali qurilmalarda anbiyoyi mursalin – elchilar, rasullar; ahli irodat(أهل إرادات) – muridlar, muxlislar; ahli millat(اهل ملة) – din ahllari, ruhoniylar; ahli risolat(أهل رسالة) – xabar yetkazuvchilar, elchilar; ashrofi oliy(أشراف عالی) (martaba); masjidi jomei(مسجد جامعی) – jomiy masjidi, mashoyixi izom (مشايخ عظام)– katta shayxlar, murshidi komil(مرشد کامل) – tariqat piri; murshidi mukammal مرشد) (مکمل – kamolatli, ulug‘ shayx; sadorati oliy(صدارت عالی) (mansab); sultoni rusul(سلطان رسل) – payg‘ambarlar sultoni; qoziyi islom(قاضي إسلام) – shariat qozisi; qudvai as’hob(قدوه أصحاب) – ulug‘ zotlar, peshqadamlar; quzoti izom(قضاة عظام) – ulug‘ qozilar, arz-dod tinglaydiganlar; qutbi avliyo قطب) (أولياء – avliyolar boshlig‘i, yo‘lboshchisi; qutbi tariqat(قطب طريقة) – so‘filik yo‘l-yo‘rig‘ining yagona porloq yulduzi; hazrati Shayx(حضرت شيخ) – ulug‘ shayx; hofizi vusqo(حافظ وثقی) – qur’onni to‘liq yodlagan; hofizi mujavvid(حافظ مجود) – qur’onni bexato, tajvid qoidasiga muvofiq qiroat qiluvchi, qori tarzida shakllanganligidir⁵.
Shu boisdan, o‘zbek tilida sharif hadislar, qudsiy hadislar deyish mumkin bo‘lgani holda hadisi sharif, hadisi qudsiy, hadisi hasan tarzida qo‘llash odatidan voz kecha olgan emasmiz: Bu mavzuda mezon ushbu hadisi sharifdir: «Yaxshi so‘zni aytish sukut qilishdan xayrli. Sukut esa (yomon) so‘z aytishdan xayrli» («Mustadrak»), Yana hadisi qudsiyda Alloh taolo marhamat qiladi: «Ey dunyo! Menga xizmat qilganga xizmat qil, senga xizmat qilganga xizmatingni qildir!» («Tazkirotul mavzuot»). Rasululloh (s.a.v.) marhamat qildilar: «Qur’ondagi o‘ttiz oyatlik sura bir odamni shafoat qilgandan u mag‘firat qilindi. U sura «Tabarokallaziy biyadihil mulk» surasidir». Bu hadisi hasandir. (Ahmad, Abu Dovud, Nasoiy, Ibni Moja rivoyatlari). Bu kabi qo‘llanishlar ma’lum ma’noda stilistik farqlar bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin. Chunki, «Sintaktik vositalarning va so‘z turkumlarining stilistik maqsadda qo‘llanilishi faqat ularning ma’nosi bilangina emas, balki ayrim konstruksiya va grammatik formalarning bir necha xil variantlarga ega bo‘lishi, u yoki bu konstruksiya va formalarning birini ozroq, birini esa ko‘proq qo‘llashi adabiy til normalaridan chekinish holatlari bilan ham bog‘liqdir»⁶.
Bosh gap tarkibida qasam so‘zi bo‘lgan to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar ham, bizning tushunishimizcha, DMlarga xosdir. Chunki bu kabi tuzilmadagi gaplar, masalan, ilmiy va rasmiy uslublarda butunlay, boshqa funksional uslublarga xos matnlarda ham deyarli uchramaydi. Misol: Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) aytadilar: Jonim izmida bo‘lgan Zotga qasamki, ro‘zadorning og‘zdan chiqadigan hid Alloh taolo nazdida mushku anbar iforidan ham xushbo‘yroq (Abu Hurayra rivoyati). (Qasamki), Biz insonni (ya’ni Odam alayhis-salomni) loyning mag‘zidan yaratdik (Mo‘minun,12). Alloh nomi ila qasam ichib aytamanki, sen bizning o‘rtamizda adolat bilan hukm chiqarmayapsan («Islom nuri», 2018.10.30) kabi.
DMlarda ko‘chirma gaplar faol qo‘llaniladi. Bu holat matnlar tarkibida Qur’oni karim oyatlaridan va Muhammad alayhissalomning hadislaridan ko‘plab keltirilishi bilan izohlanadi. Bu matnlarda qaysi mavzuda so‘z ketmasin, ular deyarli ana shu oyatlar va hadislar asosiga qurilgan bo‘ladi. Ularni keltirishda esa mutlaqo xatolikka yo‘l qo‘yish mumkin emas. Shu boisdan bu mo‘tabar manbalar aslida (tarjimasida) qanday bo‘lsa, shunday holicha iqtibos qilinadi va o‘zlashtirma gap tarzida berilishi diniy etikaning buzilishi sanaladi: «Yo‘lga qodir bo‘lgan odamlar zimmasida Alloh uchun Baytni haj qilish (farzi) bordir» (Oli Imron surasi). Shu oyati karima bilan haj ibodati farz bo‘lgan («Hidoyat», 2019,7. – B.5). Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: «Agar kishi zino qilsa, imon undan chiqadi va undan ajrab, boshida turadi. Agar (zinodan) bosh bortsa, (yana) imon unga qaytadi» (Imom Abu Dovud, Imom Termiziy, Imom Hakim rivoyati) («Hidoyat», 2019,7. – B.7) kabi.
Shuningdek, kesimi ziynatlanmoq fe’lidan iborat bo‘lgan gaplar ham DMlarda ko‘proq kuzatiladi: Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) da bu fazilatlarning barchasi mujassam, so‘zlari va fe’larida ham bu xulq ila ziynatlangan edilar. («Islom nuri», 2018.10.30). Rasululloh inson zotida bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha go‘zal va komil sifatlar bilan ziynatlangan edilar(«Islom nuri», 2014,1,2.) kabi.