Sobirjon raxmetov собиржан рахметов dastgohli rangtasvirda kompozitsiya asoslari
Download 1.92 Mb. Pdf ko'rish
|
Dastgohli rangtasvirda kompozitsiya asoslari Raxmetov S
|
BB K 7/1.268.51
IS B N -978-9943-00-178-7 © «Sharq» n a sh riy o t-m a tb a a aksiyadorlik kom paniyasi Bosh tah ririy ati, 2007. S a n ’at o‘zini tabiat haqiqatiga yaqinlashishda emas, tabiatning haqiqatidan kelib chiqishlikda namoyon etadi. D. K ardovskiy Kom pozitsiya so‘zi lotincha b o ‘lib, y a x lit tuzish, uzviy b o g 'liq lik singari m a’nolarni anglatadi. M azm uni, x u su siy ati v a m o 'lja lla n g a n rejasi ularga asoslangan badiiy asar tuzilm asining qabul qilinishini k o ‘p jih a td an aniqlab beradi. Hech bir nafis san ’at namunasi, jum ladan, m e’m orchilik va xalq am aliy sa n ’ati ham kom pozitsion yechimsiz boMishi m um kin emas. Q uyida tasviriy san ’a t haqi- da ay rim m ulohazalar bayon etiladi. Tasviriy sa n ’a td a kom pozitsiya buyum lar ham da sliajcllarning fazoviy kenglikda n u r va soya, shu- nin g d ek , y o ru g ‘ d o g 'la r m u n o sab atlarig a k o ‘ra ifodalanishi bilan asarning izchil g'oyaviy va syu- jetli-m avzuli asosini namoyon etadi. Kompozitsiya quyidagi tu rla rg a bo'linadi: koordinata o 'q lari asarning geom etrik mar- kazida t o ‘g ‘ri burchaklar ostida kesishuvidan yuzaga k d u v ch i b arq aro r yoki tin ch holatdagi kompozi- Lsiya; asosiy koordinata o 'q lari o 'tk ir burchaklar oslida kesishishidan hosil b o 'lad ig a n h a rak atd ag i kompozitsiya; tu rli tom onlarga intiluvchi chiziqlarning mar- kazdan qochishi bilan vujudga keluvchi ochiq kom pozitsiya; m arkazga intiluvchi chiziqlar yordam ida tash- kil etiladigan yopiq kom pozitsiya. U y g 'o n ish davri s a n ’a tid a b arq aro r va yopiq t.urdagi k o m p o zitsiy alar u s tu n lik q ilg an b o 'lsa , barokko davriga kelib, harakatdagi va ochiq tu rd ag i kom pozitsiyalar keng q o 'llan ilg an . S an’a t tarix id a kom pozitsiyaning um um iy qonim iyatlarining vujudga kelish jara y o n i q a n ch a la r keng o ‘rin eg allag an b o ‘Isa (qadim Sharq, antik, o ‘rta asrlar, U yg'onish d av ri, barokko, klassika sin g a ri), u la rd a n erkin kom pozitsion q oidalar tom on h a ra k at ham shun- chalar kuchli bo 'lg an . Shunday qilib, X IX —XX asr san ’atid a shaxsiy ijodiy va badiiy tarzga ko 'p ro q mos keladigan erkin kom pozitsiya rassom uchun muhim sanalgan. S an’a t asari ijodkor faoliyatining sam arasidir. K om pozitsiyaning asosiy qonuniyatlari kelib chi- qishiga k o 'ra hayotda uchraydigan oddiy va k o ‘p m arotaba tak ro rlan u v ch i shakllarga borib taqaladi. Inson doim harakatdagi va m ushohadadagi m avjudot sifa tid a a tro fg a nazar ta s h la y d i, b ilib -b ilm asd an к о ‘rib tu rg an narsaning o ‘zi uchun m uhim tom onini ajratib oladi. Shunday qilib, rassom. ham kompozi tsiya uchun m uhim ibtidoni, y a ’ni ikkinchi darajali va u n ch alik m uhim b o ‘lm agan m u h itd a n o ‘zi uchungina m avjud b o 'lg an ko'rinishni tan lab oladi. Yoz tab iatig a k o 'ra kom pozitsiya to r doiradagi «m utlaq badiiy» maxsus talab lard an uzoqlashib ke- tadi. Aniq tarzga ega b o ig a n kom pozitsion yechim unga tegishli bo'lg an hayotiy m azmunga aloqador va asosan, u bilan belgilanadi. «K om pozitsiyani rassom k u zatish n i o'rganm as- dan, o ‘zi uchun qiziqarli va muhim jih a tla rn i bel- gilam asdan tu rib y arata olm aydi. Shu daqiqalardan keyingina birlam chi hisoblagan borliqni ifoda etish im koniyatlari rassomga ochila boradi ham da u g'oya nim adan ib o ra t ek an lig in i tu sh u n a b o sh lag an d a faq at sh a k lla n tirish qoladi va kom pozitsiya o ‘z- o'zidan unga taslim b o 'la d i...» (K ram skoy). Kom pozitsiya o ‘z sifati va vazifasini m avzuli karti- nalarda to 'laq o n li namoyon etadi. B unda kompozi- tsiyaning asosiy aham iyati badiiy asar g'oyaviy jih ati- /I ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ni ochib berishdan iboratdir. Badiiy asarda syujet h arak ati «rejissyorlik» vositasi va uslublar yordam ida may da unsurlargacha qarab chiqiladi. Y o‘l-yo‘lakay rassom ishtirokchi shaxs xususiyatlarini aniqlab yoki belgilab boradi, ularning bir-biriga va atrofidagilarga m unosabatini ifodalaydi. B unda o 'y lab topilgan shakl- lar v a buyum lar guruhi, aniq topilgan tarz ham da yuz va h arakatning t a ’sirchan h o latlari, ishora tili singari- lar asosiy kom pozitsion vositalar hisoblanadi. «R ej issyorlik» ishlari rassom tom onidan belgilangan umu- miy masofaviy-fazoviy tuzilishga k o 'ra olib boriladi. B unda rassom ning nuqtayi nazari, ufq sathlari, m akon va asosiy fazoviy loyihani tan lay olish qobiliyati muhim hisoblanadi. K om pozitsiya buyum li-m azm uniy u n su rla ri u bilan uzluksiz aloqada b o 'lg an «maxsus» kompozi tsio n v o sita la r b ilan b a rq a ro r h a ra k a t q ilad i. Tasvirning tanlanishi: — aniq hisoblangan u rg ‘u lar va yoritish variant- lari; — qaram a-qarshilikning tu rli usullarini q o 'llay olishlik; — shaklning ritm ik tarzini t o ‘g ‘ri sh ak llan tirish bunga bog‘liq holda boradi. B a’zan realistik sa n ’atd a kom pozitsiya biz fikri- mizni bayon qilish uchun gapdan foydalanganim iz singari m ustaqil o ‘rin egallaydi. Kom pozitsiya tomo- shabinni rassom ifoda etishi lozim degan tushuncha- ga eltish uchun xizm at qiladi. R ealistik kompozi tsiya vosita yoki uslub sifatida namoyon bo'lm aydi, shuningdek, to m o sh ab in n i o 'z ig a b o g 'la b ham olmaydi. Q a t’iy qonuniyatlar talab la ri unga har bir alohida h o latd a ham x a laq it berm aydi, rassom hech b ir tam oyilga bog'lanm agan tarzda ichki erkinlikka erishadi. Rassom uchun asarni y a ra tis h b ir q arash d a ko'ringanidek oddiy kechm aydi. 0 ‘yladi va yechim- 5 ga keldi. «Q ani men buni bir chizib k o ‘ray-chi». Y o‘q, rassom da fikr tu g ‘ilishi, unda u ko'rsatishni ixtiyor etgan voqea (sy u jet) sodir b o 'ld i degani emas, o ‘z g'oyasini ifoda etishidagi vositalar, shakl- larning asosiy joylashishi va asosiy rang m unosabat- lari, y a ’ni plastik yechim va koloristik yechim — bularning barchasi rassom g'oyasini tom oshabinga yetkazishi lozim. Rassom o ‘z kuzatishlari n atijasid a yuzaga kelgan dastlabki qo'shim cha qoralam alar asosida kelajakda- gi asar ety u d in i y aratad i. B unda ta d rijiy ibtido m uhim o 'rin egallaydi: rassom hayotni aniq bir h o latd a k u zata tu rib , p la stik (n a fis) g o 'z allik n i k o ‘ra bilishi shart. Keyin m aterial yig'ishga tusha- di, mazkur asar bilan bevosita b o g 'liq kuzatishlar olib boradi, mos qiyofa va sharoitni qidiradi, karti- nani yaratish uchun zarur b o ‘lgan ayni v aq t va holatni poylaydi. M asalan, agar voqea binoda kech- sa, unga mos keladigan xona, agar k o 'chada kechsa, u yerni to p ish va t o ‘g ‘rid an t o 'g 'r i n a tu ra d a n chizishi lozim. U ndan shunchaki nusxa olish emas, u n g a v a q tn in g m a ’lum b ir p a llasin i, y e ta rlic h a y o ru g iik n i berish kerak. K elajakda rassom asariga tom oshabin qanday m unosabatda bo'lish i, asar qan- day hissiyot va fik r tu g 'd ir a olishi y u q o rid ag i mezonlarga bevosita bog'liq. H ar bir ety u d d a rassom, agar inson qiyofasi b o 'lsa, kerakli h arak atn i berib, agar n aty u rm o rt yoki m anzara ja n rid a b o 'lsa , m a ’lum shakl va h o latn i bergancha, k a rtin a u chun zarur b o 'lg a n yechimga erishishi mumkin. Rassom b o 'lg 'u si asar uchun kerakli tasavvurga va zaruriy m ateriallarga ega b o ig a n d a n keyingina k artin a ustida ishlay boshlaydi. B unda u o ‘zi uchun muhim b o 'lg an um umiy rejani va nim alarga e ’tiborini qaratishi lozim ekan- ligini Ix'lgilal) oladi. A sardagi u n su rla r taso d ifan jo y la sh tirilm a y d i, ular rassom g'oyasiga muvofiq kelishi, kom pozitsiya deb yuritiladigan g'oyaviy m ulohazani t a ’kidlab tu - rishi lozim. B ularning barchasini V asiliy Ivanovich Surikov- ning «M enshikov Beryozovkada» kartinasi tasdiqlay- di. Rassom P y o trn in g d o 's ti va m aslak d o sh in i P y o tr I o ‘lim id an keyin yuz bergan su rg u n d ag i holatini tasvirlaydi. M enshikov sovuq va q o rong'i h u jrad a farzandlari davrasida o ‘tirib d i. K ichik qizi kitob o'qim oqda, lekin uni hech kim eshitm ayapti. Barcha o ‘z xayoli bilan band. M enshikov o ‘y-xayolga b o tib , n ig o h larin i b ir n u q ta g a q ad ag an ch a ay an ch li ah v o ld a o ‘tirib d i. T ashqi k o 'rin ish d a n x o tirja m b o ‘lsa-da, lek in u taq d irid an b utunlay norozi. Tajovuzkor kekkaygan qom ati, q o 'lin i m usht qilib siqib tu rish i uning jun- bushga kelganligini k o 'rsatib tu rad i. U ning yirik vaznli qom ati boshqalardan ajralib tu rib d i. T o‘n- g ‘ich qizi uning oyoqlariga suyanib o ‘tirib qolgan. P o 'stin d ag i bu ozg'ingina qizning nigohlari qadalib qolgan, lek in hech n arsan i k o 'rm ay o tg an d ek . Bunday nigohlar chuqur o 'y g a tolgan kishidagina b o ia d i. M enshikovning o‘g ‘li ham atrofidagilarga bepar- vo, singlisini eshitm ayapti ham. U ning barm oqlari erib oqayotgan shamni beixtiyor tozalam oqda. G ‘ira- shira y o ru g 'lik , p a sta k k in a x o n a u la rn i y anada bosib qo ‘yayotgandek. Bu odam lar kim lar, ularga nima bo'lg an lig in i bilib tu rib ham tom oshabin kartinaga befarq b o ‘la olmaydi. K artinaga qanchalar k o ‘p tikilsang, shun- chalar k o ‘p narsani k o ‘ra boshlaysan. Bir qarashda e ’tib o r b erm agan n a rsa la rin g g a tik ilib qolasan. Deyarli bir-biriga tegib tu rg an M enshikovlar oilasi- dagilarning h a r biri yolg'iz! U lar bir-biridan qan chalar uzoqda! H ar b iri o'zicha o'ylaydi. Tasvirdagi -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7 unsurlar: ayiq terisi, qim m atbaho dasturxorf, muz- dekkina xona — b u larning barchasi bir-biriga zid. Biz k a rtin ag a qan ch alar uzoq tik ilsak , uning m a ’nosi shunchalar teranlashib boradi. Lekin biz unga k o ‘z yugurtirganim izda nigohlarim iz M enshi kov figurasiga yana va у ana qaytadi. D iqqatingiz t o ‘n g ‘ich qizning ozg‘in qiyofasiga, o ‘g ‘ilga, kichik qizga va yana M enshikovga qaratiladi. Bu tasodifiy emas, rassom tom oshabin e ’tiborini bir qiyofadan ikkinchisiga beixtiyor o 'tish in i va asosiy qahram on- ga yana qaytib kelishini ongli tarzda ifodalagan. Tomoshabin k artin an i um umiy holda qabul qil- gandan key in, undagi har bir unsurni d iq q at bilan kuzatishi rassom ning kom pozitsiyani shakllantirish- dagi m ahoratiga uzluksiz b o g 'liq va bu eng muhimi. B unga q an d ay erish ilad i? H a rak a td a g i asosiy shaxs b o 'lg an rassom k artin an i yirik tasvirlashi yoki uni tom oshabinga yaqinlashtirishi m um kinm i? B unday u slu b S harq m in ia ty u ra sid a m avjud, dastgohli rangtasvirda bu bir x illik va soddalikka olib kelishi m um kin. Lekin qandaydir sabab tomo- shabinni k artinadagi asosiy unsurga d iq q at qilishga m ajbur etadi va undan k a rtin a qism lariga o ‘tilad i. A lbatta, rassom ikkinchi d arajali unsurlarga uncha- lik u rg ‘u berm aslikka h arak at qiladi. Asosiy syujet k o 'rish m aydonida qolishi uchun b ir qonun q o ‘lla n ila d i: k a rtin a d a hech narsa ortiqcha va tasodifiy bo'lm asligi kerak. Rassom k a rtin a d a tu rli ta v s ilo tla rn i k eltirish i m umkin, bu uning m azkur k o 'rin ish n i ifodalashga im koniyati tu g ‘ildi degani emas, asar m azmunini yana- da teranlashtirish uchun q o 'llan ilad ig an ifoda vositasi, a lb atta. Aks holda, ortiqcha k iritilg an unsur tomo- shabinni ch alg 'itish i mumkin. M ukam m al asarda esa bunday hoi kuzatilm aydi. Rassom biror-bir ortiqcha narsani tasodifan kiritsa, alb a tta , ish yakunida uni olib tashlaydi. B iror-bir ortiqcha detal o ‘z-o‘zicha yaxshi joylash- tirilg an b o ‘lsa-da, agar u asar mazmunini chuqurlash- tirish g a xizm at qilmasa, asarga salbiy t a ’sir k o ‘rsatadi. Lekin rassom o ‘z asarida zaruriy unsurni shunchaki jo ylashtiribgina qolmay, unga asosiy g'oyani yuklash- ga, ikkinchi darajali unsurlardan ajratib olishga, shu- ningdek, q o ‘shimcha unsurlarni asarni tom oshabinga yetib borishiga x alaq it berm asligiga h arak at qiladi. H atto , k artin a uchun tan lan g an m ato o'lcham i, va kom pozitsiyaning bo'ylam asiga yoki qiya asosda joy- lashtirilishi ham behuda tanlanm aydi. H ar bir k artin a nafaqat aniq o ‘lchovga, kompo- zitsiy^ga, balki koloritga ham ega. K olorit ham isha kom pozitsiyaga b o ‘ysunishi ham da k artin a m azm uni ni ochib berishga yordam lashishi lozim. Tasvirning ranglar jozibasi va nafosati yordam i- da b e rilish i ra n g ta sv irn in g a lo h id a m ezonlaridan sanaladi. B unda tasvir emas, g ‘oyaning aks ettiril- ishi deyilsa, m aqsadga m uvofiq boMadi. Sizdan uzoq m asofada joylashgan olomonni k o ‘z oldingizga keltiring. Biz eng avval ulardan qaysi biriga nazar tashlaym iz? A lbatta, eng yorqin rangli libosda bo'lganiga. Ayniqsa, bir-biriga zid b o ‘lgan oq-qora yoki qizil-ko‘k rang libosdagiga. Agar bir xil sport form asidagi kishilar guruhiga qarasak-chi? G o'yo safdagidek. Biz ularga alohida emas, yagona u stu n sifa tid a qarashim iz m um kin. X uddi shu q o n u n iy a tla rn i, fa q a t b irm u n ch a m urakkab u y g ‘unlikda rassom ham o ‘z asarida qo'llaydi. D .K orinning «M .V .N esterov potreti» kartinasida qahram on yorug' fonda tasvir! angan, nur va soya o 'y in i u stalik b ilan berilishi tom oshabin e ’tiborini ja lb etadi. К .P .B ryullovning «Pom peyaning so‘nggi kuni» k a rtin a s id a « h a ra k a tn in g olovli osm ondan unga m u tla q o zid b o ‘lgan b ir g u ru h sh a h arlik la rn in g yorqin qiyofalariga qaram a-qarshi hissiz qorong‘ilik- -----— ---------------------- -------- -- 9 ka o ‘tib borishi an tik (qadim iy) shahar va uning kishilari fojiasini va ayni p aytda yuz bergan tar- tibsizlikni aks e ttira d i» . Demak, rassom nafaqat k artin a syujetining rivoj- lanib borishiga k o ‘ra, balki rangli d o g 'larn in g ziddi- y atli jih a tla rid a n unum li foydalanib kom pozitsiyani tash k il etadi. B ularning barchasi b irg alik d a asar m azmunini ochib beradi. Surikovning «M enshikov Beryozovkada» k a rti nasida M enshikovning oq sochli boshi ayanchli kul- baning iflos devorlari fonida ifodalanadi. Rassom kartinasining barcha unsurlari o ‘ta ziddiyatli ranglar gam m asida aks etadi. Yorqin ranglarda ifodalangan deraza, qiyofalar, kitoblar, oq ayiqning p o ‘stagi sin- garilar devorning qorong'i tu sid a va t o ‘n g ‘ich qiz p o ‘stini fonida k o ‘zga tashlanib tu rad i. Rassom kartinadagi barcha figuralarni tasodifiy tarz d a jo y la sh tirg a n lig in i tasav v u r q ilib к о ‘ring. U la rn in g b arch asin i b ir xil h ajm d a va b ir xil yorqin rangda tasvirlaganida, tom oshabin ularning qaysi b irig a e ’tib o rin i q a ra tis h n i, qaysi b irid a to 'x ta lis h in i bilm asd an , k o 'z la ri ja v d ira b tu rg a n b o 'la r edi. B archa unsurlar bir xild a kishi diqqatini ja lb q ilg an id a, k a rtin a m azm uni bizga m avhum b o ‘lib qolar edi. Rassom o ‘z g'oyasini bayon etish uchun nafaqat shakllar va buyum larni, balki asar m an tig ‘iga mos keluvchi ran g li d o g 'larn i chuqur m ulohaza bilan qo 'llay d i. B ularning barchasi inobatga olinib, k a rti nada unsurlar oxirgi m arta joy-joyiga q o ‘yilganda, kom pozitsiya h ay ro n q o larli d a ra ja d a m aqsadga m uvofiq b o 'la d i va barchasi b u tu n lay boshqacha bo 'lish i kerakdek tu y u lad i. Endi asar mazmunini o'zgartirish uchun biror-bir unsurni olib tashlash ham, qo'shib qo'yish ham joiz emas. Kom pozitsiya haqida gap ketganda, biz rassom o ‘z o ld ig a q o ‘ygan b a d iiy -p la stik yechim ga qay 10 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- darajada erishganligiga baho beramiz. Gap barcha kom pozitsiyalar uchun um umiy bo'lm agan tu rli ras- som larning alohida k o m p o zitsiy alari u stid a bor- moqda. Kom pozitsiya m ukam m alligining birinchi belgi- laridan biri uning uzoq m asofadan tu rib tushuni- lishida. Agar k artin a k a tta m asofada noaniq b o 'lib k o 'rin sa yoki olachiporligi bilan ko'zni «qam ashtir- sa», demak unda asosiy kasbiy daqiqa besam ar ket- gan, — deyavering. Bezakdorlik kom pozitsion ra- vonlikning asosidir. M en bu fik rlarn i oliy badiiy t a ’lim tizim iga m u v o fiq lash tirib , d astg o h li ran g ta sv irn in g barcha k u rsla rid a , shu n in g d ek , m ash g ‘u lo tla r sam arasini b elgilovchi diplom ish id a kom pozitsion yechim asoslarini ta la b q ilin ish i sh a rt degan m a ’noda t a ’ kidlam oqchim an. Bir k a rtin an i ilk bora ko'rganim izda, undagi qaysidir unsur nigohim izda asosiy b o ‘lib ko 'rin ad i. Rassom m ana shu «qaysidir unsurga» tayanib ish olib boradi. A lbatta, dastlab k o ‘zlarimiz qaram a- qarshiliklarga tushadi. U lar qanchalik yorqin, hajm - li, k u ch li y o ritilg a n ham da k a rtin a d a g i boshqa unsurlarga nisbatan faolroq bo 'lsa, shunchalar tez to m o sh ab in e ’tib o rin i to rta d i. Q o ran in g oqqa, yashilning qizilga nisbatan q o 'llan ilish id a ziddiyat o'zini yorqin namoyon qiladi. M asalan, P .A .F ed o to v n in g «M ayorning uyla- nishi» k artin asid a rassom tom oshabinni ziddiyatli h o latg a, y a ’n i noz-karashm a q ilay o tg an kelinning p u sh ti rang k o 'y lag ig a q a rash g a m ajb u r q ilad i. K elinning yorqin qiyofasi b u tu n kartinaga nisbatan ju d a aniq topilgan. U ning qiyofasi biroz kichik yoki yirik bo'lganda, ko'zga yom on tash lan ar edi. Q iyofa va u n su rla rn i y a x lit k a rtin a g a n isb a ta n t o ‘g ‘ri ta n la y olish — k o m p o zitsiy an in g asosiy s a n ’atidir. K artinada bu qiz chehrasida aks etadi. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 11 Tom oshabinning nigohi birinchi figuraga qadala- di. Tomoshabin kelinning nafis x a tti-h a rak a t bilan nozlanishidan zavqlanadi. Aynan shu h o latd a uning ayolga xos fazilati ochib berilgan. Keyingi muvaf- faqiyat — bu ona qiyofasi. Bu yerda ham Fedotov- ning buyuk rejissyorlik m ahorati va kom pozitsiyani k o 'ra bilish zakovati namoyon b o 'lad i. O na o ‘ng q o 'li bilan nozaninning ko'ylagidan tutm oqda. Bu esa, tezlik bilan, k artin a m arkazini tashkil etm oqda, o 'tk ir m a’noviy bog'lanish berm oqda, bundan tash- qari qiyofalarning y a x lit oilaviy rishtasi — qiz, ona va ota yagonaligini vujudga keltirm oqda. O naning o ‘ng q o 'li yordam ida kelinning pushti ko'ylagidagi och pushti dog' b u tu n k artinaga nis b atan bezak sifatida ifodalangan. Bu kichik k artin a uzoq m asofadan ham ko'zga tashlanadi. Tomoshabin nigohi m ahorat bilan ishlangan kelin qiyofasidan, keyingi shaxs — ona obraziga o ‘tad i. Savdogarning figurasi ham b irm u n ch a e ’tib o rg a m olik. U ning shaxsi va qiyofasi benuqson. K artinaga m aftun b o ‘lgan tom oshabin uning b ar cha yuksak jih a tla rin i q ad rlay o lad i, ju m lad an , m ahorat bilan ishlangan atlas k o 'y lak n i ham. O na figurasi orqasida uyning x o ‘jayini, savdogar tu rib d i. U y o ‘l-yo‘lakay surtugining tugm asini qadam oqda. U ch qiyofadan ib o ra t b o 'lg a n b irin ch i halq a ikkinchi m uyulishda kuyov qiyofasi bilan bog'lan- moqda. K uyovning chap q o 'li esa b u tu n sahnani b o g ‘lam oqda. Sahnaning bu qadar m ahorat bilan tashkil etilganligidan hayratlangan tom oshabin nigo hi endilikda old plandagi «m ehm onlarni c.horlayot- gan» m ushukka tushadi. Key in asosiy figura — kelinga. U ndan keyingina kelinning orqasida yelib- yugurib yurgan xizm atkorlarga e ’tib o r qaratiladi. «M ayorning u y lan ish i» asarini y a ra ta r ekan I'Vdolov imga mos xonadonni tanlashga va bular- niin: barcli.-i'iini n.’ituradan chizishga m uvaffaq b o ‘la- di. O 'z qahramonlarini topish uchun rassomga qan- chalar mehnat va mahorat kerak bo'lgan. M ening «M ayorning uylanishi» asariga jan rli kartina namunasi sifatida qaraganligim ning boisi, undagi syujetlar haqqoniy va shakllar takom iliga yetkazib berilganligida, albatta. P redm etlarga rang orqali hajm berish, shu- ningdek, qisqa fazoviy kenglikda va tekis matoda shunchalik mahorat bilan olib borilganki, mato te- kisligida fazoviy kenglikning chuqur berilishi bilan hajm lilikka, haqqoniylikka erishilgan. Bu esa ulkan iste’dod. Bundan shakl tuzilishini chizmatasvir va umuman, o ‘quv jarayonida o'rganish qanchalar muhim ekanligi m a’lum bo'ladi. B o'lajak rassomning uch o'lcham li tasvirda shakl tuzilishi qonuniyatlarini, fazoviy keng- likni shakllantira olish mahoratini egallashi shart deb qaraladi. T alabalik yillarining dastlabki davrida natyurm ortlar orqali oddiy geom etrik shakllarni, keyinchalik esa m ashg'ulot samarasini oshirgancha, xona ichkarisida qo'sh figura yoki bir figurani joy- lashtirishni o'rgatadigan kompozitsiyalarning qo'yi- lishi muhimdir. Bularning barchasi talabani kartina unsurlarini joylashtira olish hamda ikkinchi darajali narsalarni asosiy shaklga bo'ysundira olish qobiliyatini yuksaltiradi. Kompozitsiya uchun mavzu juda ko‘p, ularning yomoni bo'lm aydi, lekin yomon yechim bo'lishi mumkin. Mavzuni tanlash va uning qiziqarli yechi- miga erishish b o ‘lajak rassomga bog'liq. Buning uchun u atrof-m uhitni yaxshilab kuzatishi lozim. Tabiiyki, qo'lda qalam bilan. Talabadan o'z albomi- dan hech qachon ayrilmaslikning talab etilishi ham shundan. U doimo tasvirni qisqa qayd etib, qiziqar li va o'ziga xos sahnalarni belgilab borishi juda muhim. Bularning barchasi kelajakda asar yaratish- da ko'makchi vosita bo'lishi mumkin. E ’tiboringizga Surikov esdaliklaridan lavha havola etamiz: «M en M oskva atrofida joylashgan dehqon kul- basida yashadim , — hikoya qiladi u. — Yoz yom g‘irli, kulba tig 'iz va q o rong'i edi. Y om g'ir quym oqda, ish- lashning iloji y o ‘q. M en eslay boshladim : kim dir kul- bada xuddi shunday o 'tirard i. B irdan... M enshikov... barchasi birdaniga keldi, y ax lit kom pozitsiyani ko ‘z oldim ga keltirdim . F aqatgina knyazni qanday holatda ishlashni bilm aym an». Surikovning dala hovlida ishlagan etyudi saq- lanib qolgan, aynan shu etyuddan uning m ashhur kartinasi v u judga kelgan. Kom pozitsiyani ishlab chiqishda rassom ning ong- li yondashish daqiqalari muhim b o 'lish i mumkin, barcha m ezonlarni anglab yetgan rassom biror-bir sam araga erish ish i ta y in . U n in g ijo d davom ida to 'p lag a n ta jrib a lari ham alohida aham iyatga ega. M um toz x azin alarg a m u ro ja at etish va u larn in g qonuniyatlariga amal qilishlik, rassom uchun o 'rn a k b o 'lg an usta m aslahatlariga e ’tib o r berishlik ham muhim o 'rin egallaydi. D elakrua asar yaratish jarayonida tez-tez Luvrga borar, Veronezi va Rubens asarlariga uzoq term ilib o 'tira r edi. Surikov Rum yansevskiy muzeyiga qatn ar va o 'sh a p ay td a muzeyda saqlanayotgan A. Ivanov- ning «Isoning xalqqa ko'rinishi» asarini sinchiklab kuzatar edi. K om pozitsiyaning m aqsadlilik va y ax litlik n i tash kil qila olish singari um umiy qonuniyatlari rangtasvir tu rla rid a har xil ko'rinishga ega b o 'lad i. N atyurm ortda kom pozitsiya rassom chizishi kerak b o 'lg an buyum larni kartin ad a joylashtirishdan iborat. M oskva Tasviriy san ’a t m uzeyida saqlanayotgan Sharden naty u rm o rti soddaligi va kam buyum qat- n ash g an lig i b ila n b eb ah o d ir. K a rtin a d a G o llan d n atryurm ortlaridagi singari k o 'p buyum lar qatnash- maydi va u yengil ko'rin ish beradi. U nda Germes- h -------------------------------------------------------------------------------------- ning boshi asosiy personaj sifatida ishtirok etadi. Gipsli bosh shakli go ‘yo tirik m avjudotdek k o 'rin a- di. K itoblar va o'ram li qog'ozlar gulning barglari misol tasvirlangan. B unga m uvofiq ta rz d a m ato eniga to rtilg a n . N atyurm ortda havo va y o ru g 'lik k o ‘p. H atto rassom ta b ia t q o 'y n id a n atu rad an ishlagan b o ‘lsa-da, m anzara janridagi k artin alard a ham kom pozitsiya b o ‘y k o ‘rsatadi. I.S. O strouxovning «Siver- ko» k a rtin a si m anzara ja n rid a g i k a rtin a la rn in g yorqin nam unasidir. Eng avvalo u kuzatish obyekti- ni oqilona tanlanganligini k o 'rsatad i. O strouxovning m azkur m anzarasida keng daryoning burilish joyi tasvirlanadi. U ning to 'lib -to sh g an q irg 'o q lari o 'tlo q - larga toshib ketgandek, uzoqdagi qorong‘i o'rm on, ufqda suzayotgan q o 'n g 'ir-k u lra n g b u lu tla r unga buyuklik va q a t’iylik b a g ‘ishlaydi. O '.T ansiqboyev. Rassomning m avzuli, ko'pfigu- rali k a rtin a y a ra tis h id a kom pozitsiya m asalasi, ayniqsa, m uhim aham iyat kasb etadi. B unda rassom oldida k artinaning k o ‘p sonli unsurlarini birm a-bir his qilishdek qiyin vazifa tu ra d i. U k o ‘p sonli u n su rlarn in g m usiqa sim foniyasidagi singari ichki u y g 'u n lig i va m uvofiqligini anglab yetishi kerak b o 'lad i. Buni am alga oshirish uchun kom pozitsiyani xayolan b o 'lak la rg a ajratish va har bir b o 'lak n i alohida qarash lozim. Download 1.92 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|