Sobirjon raxmetov собиржан рахметов dastgohli rangtasvirda kompozitsiya asoslari

K a rtin a k o m p o z its iy a s id a makon
R a n g tasv ird a
uch 
o ic h a m li 
m akon 
n a fa q at 
voqea sodir b o ia y o tg a n yoki figuralarning harakat- 
lanish joyini belgilashda, balki y a x lit kom pozitsiya 
tuzishda ham q o ila n ila d i. Vermer kartinasidagi x at 
o ‘qiyotgan qizning osudalik va y o lg 'izlik holati, 
u n in g o rq asid ag i y o r u g iik tu sh ib tu rg a n silliq
devor orqali k o ‘rsatib berilgan.
V .M akovskiyning «Izhor» asarida makon mavzu-
20
-------------------------------------------------------------------------------------------

---

ni ochib berishda muhim o ‘rin tu tg a n . Royal y ig it 
va qizni bir-biridan ajra tib tu rib d i. U lar orasidagi 
masofani m akon orqali k o 'rish m um kinki, hali hech 
q an d ay izhor q ilin g an i y o ‘q. 
Shu b ila n b irg a 
orqadagi x o n ala r q ato ri (a n fila d a ), ochiq ayvon 
eshigidan tushayotgan y o ru g iik , kenglik, um um an, 
bularning barchasida ikki sevishgan qalb o 'rtasid ag i 
intizorlik aks ettirilgan.
K a r tin a k o m p o zitsiy a sid a ko lo rit
Asarning yaratilishida koloritning o 'rn i k attad ir. 
R anglar faqatgina tasviriy va psixologik m ohiyatga 
ega b o ‘lmay, balki kartinaning yaratilishida, kom ­
pozitsiya qurilishida ham bevosita ishtirok etadi.
R ubensning «Persey va A ndrom eda» asarida 
m arkaziy qism ni q ah ram o n n in g qizil y o p in ch ig 'i 
egallagan. U nga qaram a-qarshi qilib gulcham barli 
ayolning k o ‘k yopinchig'i tasvirlangan. Androme- 
d an in g y a la n g 'o c h b ad an ig a qizil ran g n in g aksi 
tushib tu rib d i.
D elakruaning «B arrikadalarda ozodlik» kartinasi 
esa yanada to 'q ro q ranglarda ishlanganiga qaram ay, 
H u rriy at q o iid a g i m illiy uch rangli bayroq olovday 
yashnam oqda. U ndan tushayotgan havorang va qizil 
ranglarning aksini yosh ayol oyoqlari tagida yotgan 
qahram onlarda k o ‘rish mumkin.
S urikov «B oyar ayol M orozova» k a rtin a sid a
nafaqat qishki m anzaraning um umiy ranglar gam- 
m asini, u stid a havorang aks e tib tu rg a n qorni, 
balki liboslarni ham o'ziga xos tarzda ishlagan. Bir- 
b irig a y aq in jo y la s h tirilg a n m o sk v alik lar libosi 
xuddi yorqin rangli, guldor y a x lit m atoga o'xshab 
k o 'rin ad i. U ni bejiz sharq gilam iga o'xshatishm a- 
gan. Toza ra n g la rn in g k e tm a-k et kelishi asarga 
jo 's h q in lik k iritg a n . R an g lar u y g 'u n lig i m a ’lum
d a ra ja d a k o ‘z oldim izda r o ‘y b eray o tg an fojiani
------------------------------------------------------------------------------------------- 
21

---

«yum shatib» tu rib d i. Aynan m ana shu xususiyatlar 
kom pozitsiyada koloritning о ‘m in i, aham iyatini bel- 
gilab bergan.
V rubelning «N astarin» kartinasida rang, ayniqsa, 
m uhim o ‘rin eg allag an . U n in g asarid a n a sta rin
butasi xuddi k o 'k ish va binafsharang olov b o ‘lib 
yonayotgan sirli alangaga o 'x sh a tib tasv irlan g an . 
K artin ad a rassom ning xayoliy tasav v u rid ag i ayol 
qiyofasi tum an orasidan chiqib kelm oqda. Shu bilan 
bir qatorda m ayda, nafis nastarin guli, bijirlovchi 
ranglar m isli qim m atbaho toshlarday ishlangan.
Yosh rassom b ird an ig a kom pozitsiya sa n ’atin i 
egallay 
olm aydi. 
U 
b e ix tiy o r 
ikki 
x il 
u slu b
b o 'y ic h a ish k o 'ra d i. B irinchisi, eski akadem ik 
sxema b o ‘lib, unda asosiy, bosh predm et k artin a 
m arkaziga jo y lash tirilad i. Boshqasida kom pozitsiya 
bir m aqom da cho'zilgan friz kabi yoki aksincha, 
kom pozitsiya um um an y o 'q o lib , k a rtin ad a tasodif 
u stu n lik qiladi. Y a ’ni asar b ir necha qism larga 
b o iin ib , xuddi suratkash tom onidan tasodifan olin- 
gan kadrga o 'xshab qoladi.
Kom pozitsiyani o'rganish yosh rassom dan k o ‘p 
h arak at, tinim siz ishlashni ta la b qiladi. D onolar 
aytganidek, yurgan qir oshar singari.
Y ozuvchilar, shoirlar, rassom lar, haykaltaroshlar 
ijo d jara y o n id a o ‘z fik r, h issiy o tlarin i tu rlic h a : 
yozuvchilar — o 'tk ir so‘z, bastakorlar — ohang 
u yg'unligi, rassom lar — chizgi, shakl, rang orqali 
ifodalaydilar.
Agar 
xohish-istak q a ttiq b o is a , atrofdagi b ar­
cha narsalarni aniq 
k o ‘chirib chizishni o'rganish 
mumkin. Ammo borliqni faqatgina k o'chirib chizish, 
bu rassom b o id im degani emas.
Rassom b o iis h qiyin. S an ’a t insondan b u tu n
um rga o'zini baxshida etishni talab qiladi. Ichki 
ijodiy ruh rassomni bir daqiqaga ham ta rk etm aydi, 
doimo unga ham roh b o 'lad i. U na dam olish kun-
22

---

larini, na t a ’tiln i biladi. Rassom k o ‘chadam i, tram - 
vaydam i, odam lar bilan gaplashayotgandam i yoki 
tab iatn i kuzatayotgandam i, qayerda b o iis h id a n q a t’i 
nazar ijod qilishdan to 'x tam ay d i. X uddi m ehnatse- 
v ar asalarid ek doimo va ham m a y erd a o 'z in in g
b o ia ja k asarlari uchun m aterial to 'p la b yuradi.
Ish jarayonida rassom zarur b o ig a n d a anchadan 
beri y ig 'ib kelingan kuzatuvlari va taassurotlaridan 
o'ziga kerakligisini a jratib oladi. Ayni p ay td a bu 
b o ia ja k asar m ateriali hisoblanuvchi obrazlardir.
B izning 
vazifam iz 
ra n g ta sv ird a
kom pozitsiya 
tushunchasini qisqacha sharhlab berishdan iboratdir.
Kotnpozitsiya — tasviriy san ’atdagi eng m urak- 
kab tushunchadir.
Kom pozitsiya ijodning m ohiyatidir. U asarning 
sifatini ham da tom oshabinga t a ’sir etish darajasini 
belgilab beradi. R angtasvirda hech bir narsa, karti- 
naning g ‘oyasi, mazmuni, mavzusi bilan kompozit- 
siyadek b o g ian m ag an .
H ayot kabi cheksiz sa n ’a t singari kom pozitsiya 
m asalalari ham nihoyatda m urakkab va ko 'p q irra- 
lidir.
K artinaning yaxshi yoki yom onligini har kim o ‘z 
fikrlash doirasidan kelib chiqqan holda aniqlaydi. 
Lekin asar kom pozitsiyasining qan d ay lig in i faq at 
yaxshi m utaxassis yoki s a n ’atshunos a y ta olishi 
mumkin. U lar kom pozitsiyaning nimasi yaxshi-yu, 
nimasi yom onligi, kam chiliklari yoki x atolarini yil- 
lar davom ida o rttirib kelgan ijodiy tajrib asid an , 
badiiy ichki hissiyotidan, d id id an kelib chiqqan 
holda aniqlaydilar. Ammo u lar ham ayrim hollarda 
kom pozitsiyani 
biro r 
so ‘z 
b ila n
t a ’riflash g a 
o jiz d irla r. 
R assom -ustalar 
b ila n
su h b a tla sh g a n
c h o g ia rim d a , k o ‘pincha u lar kom pozitsiya qonun- 
q o id alarin i 
so ‘z 
b ila n
tu sh u n tiris h g a qiy n alish - 
ganidan, beixtiyor majoziy so'zlarga o 'tib ketishadi. 
M enim cha, bu avvalo s a n ’a tn in g h issiy o t b ilan
------------------------------------------------------------------------------------------- 
23

---

b o g ‘liq lig id a d ir. J u d a k o 'p g in a rassom lar u chun 
kom pozitsiyani bilish alohida o ‘rin tu ta d i. U larning 
o ‘zlari ko'p in ch a «kom pozitsion his etish» qobili- 
y atiga ega b o ia d ila r. Shu sababdan ham tasviriy 
san ’atni sirtd an o ‘rganish ju d a qiyin, chunki k o ‘p- 
gina m asalalar faq at k o ‘rish orqali yechiladi.
K om pozitsiya q o n u n larin i ifo d alash q an ch a lik
qiyin b o im a sin , ularni b u tu n lay inkor etib b o ‘l- 
maydi. M asalan, m usiqada ham bir ohangda boshqa 
bir alohida m usiqiy lavhalar yoki m e’m orchilikda 
alohida geom etrik sh ak llar bir-biri bilan uyg'un- 
lashib, g o ‘zal taassu ro t uyg'otadi.
H ech 
kim
m e’m oriy 
kom pozitsiyada 
badiiy 
obrazni inkor eta olm aydi. Jum ladan, k artin a kom- 
pozitsiyasida ham . Rassom ishini boshida qu lay
b o 'lis h i u chun o ‘ta u m u m iy lash tirilg an sh a k lla r 
bilan ishlasa-da, ularning haqiqiy hayotiy ifodasini 
va mazmunini nazaridan chiqarm aydi.
Y uqorida eslab o 'tilg a n id e k , kom pozitsiya bu 
m urakkab va k o ‘p m a ’noli tu sh u n ch a. Q isqacha 
qilib aytganda, bu barcha tasviriy m aterial, y a ’ni 
k a rtin a k o m p o n en tlarin in g q ahram onlar, m anzara, 
buyum lar, m akon, rang va y o ru g iik n in g m atoda 
teng taqsim lanishidir. Bu degani faq at taqsim lab 
chiqish emas, balki ularni ta rtib g a solish, har bir 
ko m p o n en tn i o 'z aro b o g ia s h , u la r orasida tu r li 
x i l — psixologik, plastik b o g iiq lik n i o 'rn atish d ir. 
Shu bilan birga, kom pozitsiya — bu asosiy maqsadi 
asarning asl m o h iy atin i ochib beruvchi, alo h id a 
b o 'lg an kom ponentlarning joylashuvidir.
K a rtin a t a ’sirch an , y o dda q o lad ig an b o iis h i 
u chun u n d a asosiy g ‘oya aniq y o ritib b erilg an
b o iis h i kerak.
M a’lum ki, naturalizm — bu hayotni yuzaki, tashqi 
tushunishdir. Keng qam rovli ishlangan k artin a ham 
n atu ralistik b o iis h i m um kin, qachonki unda kompoz­
itsion tim soliy yechim topilm agan b o is a .
24
-------------------------------------------------------------------------------------------

---

T asodifiy o lin g an p red m et v a q ah ram o n larn i 
k o 'c h irish yoki m azm unsiz ta sv irla s h n a tu ralizm
deyiladi.
K om pozitsiyada k o n trast masalasi ju d a muhim- 
dir. M asalan, k a tta va kichik, yorqin va bosiq 
ranglar.
Y etakchi obyektni bosiq fonda yorqin rang bilan 
tasvirlash yoki k a tta o ic h a m n i kichik predm etlar 
bilan k o 'rsatish mumkin.
Kom pozitsiya rassom dan mavhum (a b s tra k t) fikr- 
lash qobiliyatini riv o jlan tirish n i ham da soddalashti- 
rilg an , u m u m iy lash tirilg an fig u ralard an foydalana 
bilishni talab qiladi. Rassom ularni u y g 'u n lash tira 
olishi, u larn in g estetik aham iyati va m azm uniga 
e ’tib o r berishi kerak. Kom pozitsiyani ishlash jara- 
yonida avval um um lashtirish va soddalashtirish lo­
zim. Aynan m ana shunday ortiqcha d etallard an xoli 
b o 'lg an , soddalashtirilgan shakllar orqali syujetni 
k o ‘rsatib bera olish kerak.
Tom oshabin uchun k artinaning barcha shakl va 
qism lari aniq, k o n k ret b o i ib hisoblansa, rassom 
uchun u lar ish avvalida — siluet, rangli dog‘dir. 
K eyinchalik bu kom ponentlar birikib, uyg'unlashib 
m a’lum bir g'oya, mazmunni ifodalaydi.
T a lab a la rd a hay o tg a, ta b ia tg a m eh r-m u h ab b at 
u y g 'o tish , 
asarg a 
ijo d iy y o n d ash ish n i 
o 'rg a tis h
uchun n aty u rm o rt va m anzara aniq g'oyaviy maz- 
m unga ega b o iis h i kerak.
Eng t o ‘g ‘ri tu zilg a n kom ponovka ham , agar 
mazmunsiz, g'oyasiz b o is a , k artin an i badiiy asarga 
ay lan tira olm aydi. Yosh rassom buni doimo yodda 
tu tm o g 'i darkor. K artina kom pozitsiyasini ishlashdan 
avval, g 'o y a o'ylangan b o iis h i lozim.
Aynan g 'o y a kom pozitsion izlanishdagi yetakchi 
asos hisoblanadi. U asarning mavzusi, syujeti ham ­
da kom pozitsion va rangtasvir uslublarini aniqlab 
beradi.
25

---

A sarning g 'o y a si h a y o tiy ta jrib a la rd a n , ichki 
kechinm alar, hissiyotlardan kelib chiqadi.
Toki hayotdagi qiziq va aham iyatli hodisalarga, 
ta b ia t go ‘zalligiga e ’tib o r berilm as ekan, kompozi­
tsiyani tushunish qiyindir.
Obraz ustida ishlash odam ning fikrlash qobili- 
y ati bilan b o g iiq . K artina mavzusi ham, badiiy 
tasav v u r ham h ay o tn i c h u q u r b ilish n a tija sid a
pay do b o 'lad i. Aynan u asar kom pozitsiyasini qan- 
day qurish, qaysi ranglardan foydalanish, figuralarni 
q anday jo y la sh tiris h d a yordam beradi. K artin an i 
g'oyasiz yaratish — nima haqida so'zlashni bilm ay 
tu rib , gapirishga urinish bilan tengdir.
Toki talab a lar kom pozitsiya syujeti va mavzusini 
h ay o tiy
tu sh u n ch asiz 
y a ra ta r 
e k an lar, 
k a rtin a
ishonarsiz chiqadi. O brazlar esa psixologik x arakter 
va shaxsiy fazilatlardan m ahrum b o ia d i.
Ayni dam da kom pozitsiya k o 'p in ch a eski karti- 
n alar asosida qurilm oqda. B ugungi k u nda k arti- 
nalarda to 'y la rn i, qishloq tan d irlarin i, m illiy libos- 
dagi qariyalarni tasvirlash tak ro riy hoi b o iib qol- 
moqda. A sarlardagi obrazlar esa, um um an, xarakter- 
siz, 
y a ’ni 
h a y o tiy
emas, 
b a lk i 
yosh 
rassom
tom onidan o ‘ylab chiqilgandir. Bu esa ularning h a­
yotiy tajrib asi y o 'q lig i natijasidir.
K om pozitsiyani o'rganishda o 'q u v jarayoni tala- 
b a la rd a g o 'z a llik n i his 
e tish , 
h a y o td a g i 
qiziq, 
aham iyatli narsalarni ko'rish, kuzatish qobiliyatlari- 
ni shakllantirishga t o i i q qaratilishi lozim.
Yana ju d a m uhim narsaga e ’tib o r berish kerak- 
ki, u ham b o i s a ta la b a la rn in g um um iy t a ’lim
bo'yicha, y a ’ni falsafa, adabiyot va boshqa fanlarni 
qay darajada o 'zlash tirg an lik larid ir. Shu bilan birga 
talab a la r o ‘z u stid a ham ishlashlari lozim.
K om pozitsiyani o'rganish kursi ikki qism dan ibo- 
ra t b o iis h i kerak:
1) talab a lard a tevarak-atrof, hayotdagi qiziqarli
26
--------- ------------------------------------------------------------------------------ —

---

voqealarni k o ‘rishga, kuzatuvchanlikni kuchaytirish- 
ga q aratilg an m ashqlar;
2) 
k a rtin a n i kom pozitsion tu zish e le m e n tla rin i 
ham da ijodiy merosni o ‘rganish.
Ijodiy ishlash uchun k o 'rish xotirasi, esda qolish 
ham da kuzatuvchanlik qobiliyati kuchli rivojlangan 
b o iis h i lozim. K uzatuvchanlikka ega b o im a g a n t a ­
labalar k o 'p in ch a qiziqarli hayotiy hodisalarga e ’t i ­
bor berishm aydi.
D iplom ishi him oyalaridagi k a rtin alard a ko'p in ch a 
prim itivlik, h arak at va im o-ishoralarning sh artli qilib 
olinganligi ko'zga tashlanadi. O dam harakati «umum- 
lashtirib» olingan. Aniq harakat, holatga doir imo- 
ishoralar ko'rsatilm agan. Bunga sabab, rassom ning 
kuzatuvchan em asligidir. K o'p figurali m urakkab kom- 
pozitsiyaga o 'tish d an avval stu d en tlard a aynan m ana 
shu kuzatuvchanlikni kuchaytirish va o 'stirish lozim. 
U larga hamm a v aq t va har yerda o'z kuzatuvlarini 
ham da etyudlarni chizdirish kerak.
U la r q ay erd a b o 'lm a s in la r — tra n sp o rtd a m i, 
ko'chadam i, doimo yonlarida qalam olib yurishlari 
lozim. H ar qanday vaziyat va h o latd a odam larning 
h arak atlari, ishoralarini k o 'rsa ta bilishlari kerak.
T alabalar dam olayotgan va kutayotgan, tingla- 
yotgan va kuzatayotgan, aylanib yurgan yoki sho- 
sh ayotgan odam o 'rta s id a g i farq n i a jra ta b ilish i 
ham da tasv irlay olishi 
lozim.
B irinchi va ikkinchi k urslarda talab alard an m u­
rakkab eskizlarni talab qilm aslik kerak. M urakkab 
k o m p o zitsiy alarn i 
b a ja rish g a
asta-sekin 
m axsus 
m ashqlar tizim i orqali o 'tish lozim.
Bunday m ashqlarni oddiy jism oniy h arak atlard an
b oshlab, 
u la rn i 
to b o ra
ish tiro k
e tu v c h ila rn in g
psixologik h olati, kayfiyatini tasvirlash orqali mu- 
rak k ab lash tira borish kerak.
T u rli h o latd ag i ish o ra la r tasv iri: b ah slash u v , 
inkor etish, о ‘tinch, so‘rash.
------------------------------------------------------------------------------------------- 
27

---

T u rli xil psixologik h o la tla r tasv iri: shodlik, 
qayg'u, hayratlanish, qo'rquv, toliqish.
T u rli x a ra k terd ag i odam lar tasv iri: m ehribon, 
jah ld o r, m ard, q o ‘rqoq.
Bir figurali rasm larni chizib b o ig a c h , asta-sekin 
stu d en tlar hayotidan ham da tevarak-atrofdagi voqea- 
lardan lavhalarni tasvirlash mumkin.
M asalan, «Noxush suhbat», «Im tihonga tayyor 
emas», «D oktor qabulida», «K utubxonada» va sh.k.
Bunday vazifalar talab alarg a odam lar harakatida- 
gi, h ay o tid ag i sezilarli h o la tla rn i ta n la b olishga 
imkon beradi.
N aturadan chizish va kom pozitsiya m ashqlaridan 
tashqari, yoddan chizishni k o ‘p mashq qilish kerak. 
B uning uchun tan ish b o ig a n odam lar, o'qituvchi- 
lar, tala b a lar qiyofasini chizishni vazifa qilib bersa 
b o 'lad i. Bunday m ashqlar odam lar tashqi qiyofasi- 
ning x arak terli q irralarini, im o-ishoralarini, yurish- 
turishini eslab qolishga va tasvirlanayotgan obrazga 
ijodiy yondashishga o 'rg atad i.
Kom pozitsiya kursida tasavvurni shakllantirishga 
q a ra tilg a n m ash q lar ham b o iis h i kerak. 
U la r, 
adabiy m avzudagi vazifalar ham b o iis h i mumkin. 
T alabalar badiiy asarning g'oyasini anglab yetishi, 
ishtirok etuvchi qahram onlar tim solini tasavvur eta 
olishi, tasv iriy qiyos o rq ali asarn in g m azm unini 
ta lq in qila olishi kerak. Bunday kom pozitsiya ustida 
ishlash jarayonida ham, a lb atta, n atu rad an chizilgan 
e ty u d la r, 
xom aki 
s u ra tla r 
chizish 
lozim. 
Eng 
asosiysi esa bunday m ashqlarda asar qahram onlarini, 
voqea sodir b o ia y o tg a n joyni, y o ru g iik n i t o ‘g ‘ri 
tasavvur eta olishdir.
K u zatu v ch an lik va tasav v u rn i sh a k lla n tirish g a
q a ra tilg a n
m ash q lar 
b ir-b irin i 
t o i d i r i b
borishi 
kerak. K uzatishlar fantaziyani jo n lan tirish g a yordam
beradi. K uzatuvchanlik va tasavvurni shakllantiruv- 
chi m ashqlarning aham iyatli tom oni yana shunda-ki,
VII 
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

---

u lar ta la b a la rn i o ‘z g 'o y a la rin i am alga oshirish 
uchun m ateriallarni t o ‘plash va izlashga o 'rg atad i. 
Bu esa kom pozitsiyada ijodiy m ashqlarga o ‘tishning 
eng asosiy shartidir.
Asar kom pozitsiyasida taq q o slash va k o n tra st 
m uhim rol o ‘y naydi. A gar kom pozitsiya qiyosiy 
ta rz d a (m asalan , k a tta va k ich ik , dinam ik va 
harakatsiz, yorqin va bosiq ran g lar, chiroyli va 
xunuk, m ehribon va jah ld o r va h .) qurilgan b o is a , 
yanada jo n li k o 'rin ad i. Bu haqda buyuk rassom 
Leonardo da V inchi ham aytib o ‘tgan: «Tarixiy 
m avzularda tasvirlanayotgan narsani yanada kuchay- 
tirib k o 'rsatish uchun qaram a-qarshilik (k o n tra st), 
alb a tta , q o ila n ilis h i lozim. Y a’ni g o ‘zalni doimo 
xunuk bilan, yoshni qari bilan, kuchlini nim jon 
bilan yonm a-yon tasvirlash o ‘rinlidir».
Asar kom pozitsiyasini allaqanday geom etrik sxe- 
m alar asosida qurish (figuralarni uchburchak, ayla- 
na yoki diagonal bo'yicha jo y lash tirish ) n o to ‘g ‘ri.
Q iziqarli mavzu topilm agunga qadar kom pozi­
tsiyani tuzib bo'lm aydi. M avzu ham topildi deylik, 
endi syujet kerak. H ar bir rassom g'oyani t a ’sir- 
chan qilib yetkazuvchi syujet topadi.
Syujet aniqlangandan so‘ng, kom pozitsiya eskizi 
ustida ishlash boshlanadi. B irinchi eskizlarni yax- 
shisi, kichik o'lcham da bajargan m a’qul. C hunki 
kichik o ic h a m d a asosiy kom pozitsion qurilishni jo y ­
lash tirish osonroq. U ndan key in k a tta hajm dagi 
eskizni b a ja rish g a o 'tis h m um kin. Eskiz — bu 
k artin a loyihasi, asar ishlash jarayonidagi birinchi 
bosqichdir. Eskizda m ato o'lcham i, gorizont baland- 
ligi aniqlanadi. Asarning yanada jonli, mazmunli 
chiqishi uchun eskiz b ir necha v a ria n tla rd a ish- 
lanishi kerak. U nda obyektlarni, predm etlarni, figu­
ralarni to 'g 'r i joylashtirish, g'oyaviy yechimni aniq 
to p ish lozim . K om pozitsiyada o rtiq c h a fig u ralar, 
um um an, 
o rtiq c h a
n a rsa la r 
b o 'lm aslig i 
kerak.
-------------------------------------------------------------------------------------------
29

---

C hunki u lar asarning g ‘oyaviy m azm unini ochib 
berishga t o ‘sqinlik qiladi.
Birinchi qarashdayoq m azm unini, g'oyasini tu- 
shunsa b o ia d ig a n eskiz mukam m al eskizdir. Aynan 
m ana shunday taassu ro t qoldirishga in tilish kerak.
Rangli eskiz ustida ishlash jarayonida koloritni 
t o ‘g ‘ri tan lay olish lozim. C hunki u b o ia y o tg a n
voqeani hayotiy qilib ko'rsatishga, mavzu m azmuni­
ni ochib berishga yordam beradi. O byekt va figu- 
ralarga o'ylam ay tu rib rang berish n o to 'g 'rid ir.
K a rtin ag a ety u d ish lash d an avval, 
eskizdagi 
kom pozitsion yechim, qahram onlar harakati, holati, 
psixologik x a rak teristik asi, liboslari ham da voqea 
sodir b o ia y o tg a n m u h it to p ilg an b o iis h i kerak. 
B uni b a ja rish u chun esa asarga mos k elad ig an
tip a j, y o ru g iik tanlanadi.
K artinadagi voqea sodir b o ia y o tg a n joy qaysi 
holat, m uhitda tasvirlansa, ety u d lar ham xuddi shu 
sharoit va y o ru g iik d a ishlanishi lozim.
Surikov, agar d o ‘zaxdagi gunohkorni chizish kerak 
b o ia d ig a n b o is a , o ‘zi ham, n atu ran i ham olov ustiga 
o 'tir g iz ib ishlashini aytib o 'tg a n edi. M a’lum ki, u 
q ish d a 
«T elba» 
asariga 
ety u d
ish lash
uchun, 
oyoqyalang n atu ran i qorga o ‘tir g ‘izib chizgan edi.
K artinaga etyud va xom aki su ratlarn i ishlash 
jarayonida rassom asarning asosiy g ‘oyasidan, y a ’ni 
tom oshabinga u n in g fikri, h issiy o tlarin i yetkazib 
beruvchi obrazdan foydalanadi.
Shunday qilib, eskiz to p ild i va etyud ishlari 
to 'p lan d i. Endi k artin a yaratishga o ‘tsa ham b o ia -
veradi.
K artina ishlashda kom pozitsion yechim masala- 
lari batam om hal etiladi. Q ism lar nisbati va joyla- 
shuvi aniqlanadi, hamm a unsurlar t o i i q belgilanadi.
K arton ishlash jarayonida esa, barcha m ateriallar 
to 'p lan a d i, q o ‘shim cha ravishda n atu rad an har bir 
qism va d eta llar alohida qilib chiziladi.
30

---

Eskizlar va kartonsiz k artin a ishlashni boshlab 
b o im a y d i. Ammo bu tayyorgarlik ishlari ham yetarli 
emas. Zam ondoshlardan birining aytishicha, V .A .Serov 
o ‘zining asarlari uchun tayyorgarlik ishlariga jiddiy 
k irish ar edi. «U ning ay tish ich a, k o 'p g in a m asal 
(K rilov m asallariga ishlangan illy u stratsiy alar) lav- 
halarini o i k a yerlarisiz tasavvur e ta olmasdi. Shuning 
uchun ham u n atu rad an ju d a k o ‘p chizar, chor atrofda 
k o ‘p kezib y u rar, o ‘z q arin d o sh la ri, d eh q o n lar, 
bolalarni asarlari uchun obraz qilib olar edi. Serov 
«B o'ri va tu rn a» m asaliga mos keladigan d o 'n g lik n i, 
«D ehqon va qaroqchi» masali uchun oriq sigirni, 
«Tulki va q a rg ‘a» masali uchun mos archani uzoq v aq t 
qidirib yuradi. Rassom «Tulki va q a rg ‘a» m asalida 
asardagi q a rg 'a bilan bir yuzada b o iis h i uchun baland 
narvon ustiga chiqib ishlagan edi».
31

---