Социологиялық ой-пикиpдиң таpийхый pауажлаhыў басқышлаpы

Биринши баскыш - кошпели турмыс болып, бул баскыш шолистандагы бедуинлер, таудагы берберлер хэм далалыктагы татарларда болады, кошпелилерде тууысканлык байланыс кушли болады. Сонын менен бирге турмыстын катан шараятлары оларды оз-ара жэрдемге ийтермелейди, сонын ушында Ибн Хольдун кошпелилердин рухый кушлилигин, озинин мэпи ушын катан гурес алып баратугы- нын хэм озинин урыуласларына хэм кэуимлеслерине дэрхал жэрдемге таярлыгын атап корсетеди.
Екинши баскыш - бул отырыкшылык баскышы болып, бул баскышта мэмлекет кэлиплеседи, отырыкшылык баскышын басып откен жэмлескен кэуим жакын жердеги эззи мэмлекетке шабыуыл жусайды хэм басып алады. Усы топылыс жасауын олар сиясий ямаса диний мотив пенен тийкарлайды. Солай етип эсте акырын калалык цивилизациянын пайда болыуы хэм кушейип рауажланыуы кем дегенде уш фактордан гэрезли болады
- Ондиристи рауажландырыу ушын жер болыуы керек.
- Сиясий системага тураклылык беретугын кушли хэм эдил хукимет болыуы керек.
- Материаллык ондиристи рауажландырыу мумкиншилигин беретугын халыктын кандай да бир колемдеги мугдары болыуы керек.
Озинин мэдений дэрежеси бойынша цивилизацияланган мэмлекет тарыйхый естеликлердин хэм курылыслардын саны хэм мугдары менен баянланады (пирамидалар, аспалы баглар х.т.б.).
Ушинши баскыш - бул мэмлекеттин хэлсиреуи. Цивилизацияланган каланын айрыкша тийкаргы белгиси - бул байлык хэм салтанат, артыкмаш жумсаушылык, талан-таражлык. Ибн Хальдуннын пикири бойынша цивилизацияны гуллендириу себеплери - мэмлекетти ыдыратыушы хэм хэлсиретиуши себеплер сыпатында да болады, себеби кэуимлик - тууысканлык катнас озинин кушин жогалта баслайды, хэм кушли хэким пайда болып ол ҳәкимиятты жеке ози ийелеп алады. Ол озинин жакын тууысканларын хэм агайинлерин жок кылады ҳәм бирак озинин жалпылдакларына болысады, жэрдем береди. Ибн Хальдун талан-таражлык хэм салтанаттын, артыкмаш жумсаушылыктын мэмлекеттин хэлсиреуине калай тэсир ететугынлыгын жаксы атап корсеткен. Хукимдар хэм онын догерегиндеги адамлардын ойсыз турмысы коп гэрежетлерди талап етеди, хэм бул гэрежет дийханлар хэм саудагерлерди езиу аркалы жыйналады. Ибн Хальдуннын пикири бойынша психологиялык хэм мораллык коз-карастан караганда салтанат - бул турмыстын тек лэззетине умтылыу аркалы баянланады, кейин ала алауызлык, кызганыш хэм бузыкшылык пайда болады. Булар оз гезегинде социаллык конфликтлерге алып келеди, мэмлекет хэлсирейди хэм ыдырайды.
Ибн Хальдуннын пикири бойынша калалык цивилизациянын гуллениуи илимнин рауажланыуы менен тиккелей байланыслы. Илимнин рауажланыуы мэмлекеттин кудирети хэм куш пенен гэрезли болады.
Сонын менен бирге Ибн Хальдун озинин мийнетлеринде дыккатты кэнийгеликлерди классификациялау проблемасына аударган. Ол жумысларды зэрурли хэм артыкмаш деп болген. Зэрурлилерине - дийханшылык, сауда онерментшиликти киргизип, биринши орынга дийханшылыкты койган, себеби дийханшылык мийнет хэм ондирис пенен тиккелей байланыста болган. Ибн Хальдун хэзирги социологиянын коплеген проблемаларын оз заманына сай дэрежеде, анализлеген.
Паннин калиплесиу процесси малим бир билимге мутажликти анлаудан ибарат. Бунын натийжеси ушын болса инсаннан жана харекет формасын талап кылады. Социологиянын илимий процесске алып шыгылыуы Огюст Конт аты менен байланыслы. ХIХ асирдин отызыншы жылларында басылып шыгылган Ғ Позитив философия курсыҒ китабы жана социаллык паннин пайда болыуынан дерек берди. Сол уакыттан баслап социологиянын объекти хам предметин тарийп кылыу басланды.