Социологиялық ой-пикиpдиң таpийхый pауажлаhыў басқышлаpы

ХIX - Эсирдин акыры хэм XX эсирдин басындагы Россиядагы
социологиянын пайда болыуы хэм рауажланыуы.
Марксистлик емес социология XIX - эсирдин 60- жылларында Огюст Конттын идеялары тэсиринде позитивистлик агым сыпатында пайда болды. Рус социологиясынын рауажланыуына тэсир жасаган Конттын социологиясы болды. Россияда Марксистлик емес социология крепостнойлык право бийкар етилгеннен баслап пайда бола баслаган. Россия сол дэуирде кескин шиеленискен проблемаларды шешиу алдында турган. Россиядагы Марксистлик емес социология билимли, талантлы илимпазларды оз ишине алады. Мысалы; Ковалевский, Мечников, Кропоткин, Де-Роберти. Марсистлик емес социологиянын концепциясы ишинде прогрессивлик характерге ийе болган сол уакыттагы самодержавиенин критикалап, кандайда бир бахалы прогрессив идеялары болган.
XIX - эсирдин 90- жылларынан кейин социология коплеген социаллык дисциплинанын бир болими иретинде нэзеpге тутыла баслаган.
Социаллык кубылыслар, социаллык катнаслардын хэр кыйлы турлери тек социология тәрепнен изертленеди деп айткан.
Ен биринши рет социология институтын ашкан Питирим Сорокин. Сорокин дунья жузиндеги кушли социологлардын бири. Онын пикири бойынша социология барлык жэмийетлик кубылыслардын теклик кэсийетин изертлеуи керек хэм олар арасындагы гэресизликтиде изертлеуи керек.
1897 - жылы орыс тилинде социология бойынша окыу куралы шыккан, онын авторы Кареев болып окыу куралы ҒСоциологияны урениуге кирисиуҒ деп аталады. Сол китаптын артында 880 шыгармадан туратугын библиографиялык справочниги болган.
1916-жылы ҒКоволевский атындагы Pус социаллык жэмийетиҒ дузилген. Бундағы илимпазлаpдың атлары тек Россияда гана емес, ал батыс Европа еллеринде де атагы шыккан. Сонын ишинде Ковалевский, Сорокин, Энфельд ҳ.т.б баp.
1901-жылы Парижде жэмийетлик илимлердин рус жокаргы мектеби ашылган. Одна коплеген адамлар окыган хэм сабак берген.
1920 -жылы Сорокин Петроград Университетинде социология кафедрасын ашпакшы болган. Сонын ушында оны 1922-жылы СССРдан шыгарып жиберген.
Рус социологиясындагы багдар жэмийеттиң моделин рауажланган кандайда бир географиялык багдар менен тусиндирип бермекши болган. Бунын тийкарын салыушы Мечников болган. Социологиядагы орга- никалык мектеп биологиялык илимнин тэсири нэтийжесинде кэлиплесе- ди, жэмийет биологиялык организм менен тенлестирилген.
Психологиялык багдар социаллык рауадланыудагы психикалык факторлардын рауажланыуын айрыкша корсеткен. Онын уэкили Де-Роберти болган.
Марксистлик емес социологияда ен улкени бул халыкшылар, ягный халыкшылар Россиянын тарийхый рауажланыуына актив араласыуы нэтийжесинде капиталистлик емес жол менен рауажланыуын айткан. Сонын менен бир катарда халыкщыллар ошщинасында субъективлик валюнтаризм пайда болган. Халыкшылар адамнын эмоциональ активлилигин аныклаушы элементлер деп тусинилген, ягный жэмийеттин рауажланыуын социал актив инсаннын критикалык хэрекетинен гэрезли болады деп атаган. Халыкшыл социологлар халык ондирисине артеллер, цехлар киреди деп көpсеткен.
Ковалевский этнограф, белгили социолог, таpийхшы, ҳуқықтаныўшы. Ол коплеген озинин социологиялык шыгармаларын калдырган. ҒСоциологияҒ еки томлық, Ғ Ҳэзирги Француз социологларыҒ, ҒСемьянын, руўдын, кэуимнин, миллеттин хэм диннин пайда болыуыҒ деген шыгармалары бар. М. М. Ковалевский социологиянын тийкаргы методын тарийхый метод деп есаплады. Илим жэмийетлик омирдин, социал институтлардын келип шыгыуын хэм рауажланыуын шешиу керек. Илимпазды социаллық прогресстин мэселелери ойландарады. Усы мэселелерди шешиуде социаллык класслардыды группаларды, мэмлекетлерди жакынластырыуды универсал курал дап карады. Ковалевскийдин пикири бойынша, социологиянын уазыйпасы бирлесиу анализинде, онын формасын хэм турлеринде, келип шыгыуында болып есапланылады. Таpийхқа ке- уил боле отырып рус социологи жэмийетлик прогресстин мийрасы болган революцияга унамсыз турде карады. Ол революцияны патология деп есаплады. Ал ойлап табылган реформаны зэрурли жаксы нийет деп есаплады. М. М. Коволекскийдын социологиялық мийрасларын изертлеушилер илимпаздын хызметлери жэмийетлик процесс хэм мэселелерге абстракт гуманистлик позицияга каратылган екенлигин атап отеди хэм белгилейди.
Н. Я. Данилевский тэрепинен рус социологиясында бизге диний консерватив агымлар анык етип берилген. Ол мэдений-тарийхый типтин теориясын ислеп шыкты. Жазылган онлаган типтин тарийхын ен перспективалысы деп Данилевский ҒСлавянлықҒ ты есапланады. Бул типти Данилевский рус халкында ен анык жокары дэрежеде белгилеп корсетти. Данилевский Россия хукимети менен рус халкын ҒславянлықҒ типин коллап кууатлауга шакырды.
Н. К. Михайловский корнекли рус социологи болып, ол XIX эсирдин екинши ярымынан баслап омир сурген хэм диний рус социологиясына улкен улесин коскан. Михайловскийди субъектив социологияны дузиушилердин бири деп есаплайды. Михайловскийдин субъектив социологиясында индивид, жеке адам, адам мэселеси котериледи. Социологиялык илим, кыйын эволюцияны озинин рауажланыуында биринши этаптын озинде бастан кеширди.
XIX эсирдин ақыры ХХ эсирдин басларындагы Россияда социологиянын пайда болыуына хэм рауажланыуына улкен улес коскан рус социологи М. Я. Острогорский болып, ол 1854-жылы тууылган.1919-жылга шекем жасаган. Ол озинин шыгармаларын француз тилинде жазатугын болган. 1905-жылы Россияда I-думага депутат болып сайланган. М. Я. Острогорский озинин демократия хэм сиясий партияларды шолкемлестириу мәселелеpин шыгармасында жазган. Бул шыгарманы 1930-жылы рус тилинде басылып шықты. Бирак бул шыгарма жок болып кеткен. Острогорский сиясатка салыстырмалык методларынын қолланыўдың тийкарын салыушы. Ол бюрократиянын калай келип шыгатугынлыгын, биpинши мэртебе партиялық кокус деген нэрсесин ашкан адам болып табылады. Бул деген соз партиянын кандайда бир болегинин, массалык болегинин арасында сол масалык болекке пайдасы бар мэселелерди шешип отырмыз деп озиниң мәпин ойлаўы.
XIX эсирдин акыры ХХ эсирдин басында Россияда социологиянын рауажланыуына ойшыллардын копшилиги анагурлым тэсир етти. Батыстагы ойшыллар Вебер, Теннис, Конт коз караслары Россияда социологиянын пайда болыуына улкен тэсир жасады. Бир неше агымлар пайда болды.

• 
  Субъективлик агым
  
• 
  Позитивлик агым
  
• 
  Диний консервативлик агым
  

Позитивлик агымнын уэкиллеринин бири Ковалевский (1861-1926) онын тийкаргы методы социологиялык тарийхый метод. Оны пайдалана отырып Ковалевский жэмийетлик турмыстын хэм социаллы¦ институтлардын келип шыгыуына кеуил болди. Социаллық прогрестин мэселелери Ковалевскийди кыйландырды. Бул мэселелерди ислеп шыгыуга, конкретлестириуге айрыкша кеуил болди. Солай етип Ковалевский жэмийетте жасаган хакыйкый класслык жакынласыу жолларына анализ жасады.
Диний консервативлик агымнын уэкили сыпатында Н. Я. Данилевский есапланады. Ол 1822-жылы тууылып, 1885-жылга шекем омир сурген. Рус социологиясына озинин улесин коскан. Данилевский мэденияттын тарийхый типинин теориясын ислеп шыкты. Ол шекленген характерге ийе. Бурынгы соз етилген идея славянлар типин дузиу хаккын- да болып саналады. Сонын ушын усындай типтин пайда болыуы ушын рус словян типин орнатамыз, усындай типтеги жэмийетти дузиу идеясы Данилевский тэрепинен котерилген.