Soliq huquqi

9.4. Soliq qonunchilik hujjatlarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik
Mamlakatimizda yuz berayotgan iqtisodiy qayta qurishlar, xo‘jalik faoliyatini yuritish sharoitlarining o‘zgarishi, tadbirkorlikning rivojlanishi, turli subyektlar o‘rtasida raqobatning avj oldirilishi va boshqa bozor iqtisodiyoti munosabatlarining rivojlanishi va chuqurlashib borishi natijasida jamiyatda soliq sohasida bizga ma’lum bo‘lmagan yangi ko‘rinishdagi huquqbuzarliklarni yuzaga keltirdi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda soliq sohasida yuz beradigan huquqbuzarliklar odatiy va ko‘p tarqalgan hodisalardan biri bo‘lib, ular o‘rtasida soliq jinoyatlari (o‘zining ijtimoiy xavfliligi va xususiyatlari bilan) ajralib turadi.
Sobiq Ittifoq davridagi jinoyat qonunchiligi soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlik uchun javobgarlikni nazarda tutmagan hamda bu borada hech qanday amaliyotga ega bo‘lmagan. Davlat o‘ziga kerak bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni, davlat mulki hisoblangan tashkilotlarning ajratmalaridan shakllantirgani sababli, soliqlar budjet manbasi sifatida “ikkilamchi” xususiyatga ega bo‘lgan.
Jamiyatning rivojlanishi va aynan 1985-yildan boshlab qayta qurish siyosatining olib borilishi natijasida Sobiq Ittifoq jinoyat qonunchiligiga (1986-yilda) 179-moddasi, ya’ni daromadlar haqida deklaratsiya berishdan bo‘yin tovlaganlik uchun jinoiy javobgarlik o‘rnatildi.
Har qanday jinoyat to‘g‘risida so‘z yuritganda, birinchi navbatda uning ijtimoiy xavfiga e’tiborni qaratish lozim.
Soliq jinoyatlarining ijtimoiy xavflilik darajasini aniqlash vaqtida, birinchi navbatda uning ijtimoiy zararini, ya’ni O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonun hujjatlari bilan belgilangan, soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashda ifodalangan ommaviy-huquqiy majburiyatga tajovuz qilinishini e’tiborga olish lozim.
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 14-moddasiga binoan Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb topiladi.
Jinoyat kodeksi bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga zarar yetkazadigan yoki shunday zarar yetkazish real xavfini keltirib chiqaradigan qilmish ijtimoiy xavfli qilmish deb topiladi.
Jinoyatlar o‘z xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra:

• 
  ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar;
  
• 
  uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar;
  
• 
  og‘ir jinoyatlar;
  
• 
  o‘ta og‘ir jinoyatlarga bo‘linadi.
  

Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jinoyat tarkibining barcha alomatlari mavjud bo‘lgan qilmishni sodir etish javobgarlikka tortish uchun asos bo‘ladi.
Jinoiy javobgarlik – jinoyat qonunchiligi me’yorlarining ijro etilishini; jinoiy munosabat ishtirokchilariga yuklatilgan huquq va majburiyatlarni amaliy bajarilishi jarayonini; maxsus organ – sud tomonidan shaxsning ijtimoiy xavfli xatti-harakatining salbiy baholanishini; bu shaxsga nisbatan davlat majburlov chorasi - jinoiy jazo qo‘llanilishini anglatadi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 184-moddasi soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash deb nomlanib, unga ko‘ra:
foyda (daromad) yoki soliq solinadigan boshqa obyektlarni qasddan yashirishni, kamaytirib ko‘rsatishni, shuningdek davlat tomonidan belgilangan soliqlarni yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan qasddan bo‘yin tovlashni ancha miqdorda sodir etish, shunday qilmish uchun ma’muriy jazo qo‘llanilganidan keyin ro‘y bergan bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining bir yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.
Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash takroran yoki ko‘p miqdorda sodir etilgan bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining bir yuz ellik baravaridan uch yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Soliqlar yoki boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash juda ko‘p miqdorda sodir etilgan bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining uch yuz baravaridan olti yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Qasddan yashirilgan, kamaytirib ko‘rsatilgan foyda (daromad) bo‘yicha soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘liq to‘langan taqdirda ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo qo‘llanilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 179-moddasida soxta tadbirkorlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra ustavida ko‘rsatilgan faoliyatni amalga oshirish maqsadini ko‘zlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foydani (daromadni) soliqlardan ozod qilish (soliqlarni kamaytirish) yoki boshqacha mulkiy manfaat ko‘rish maqsadida korxonalar va boshqa tadbirkorlik tashkilotlari tuzish eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki bir yildan uch yilgacha ozodlikni cheklash yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
Soliqqa oid qonunchilik hujjatlarini buzganlik uchun huquqbuzarliklar uchun javobgarlikni adolatli bo‘lishi, shuningdek davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida javobgarlikni liberallashtirish yuzasidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar davlatimiz tomonidan tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlashga, ishlab chiqarishni rivojlantirishga hamda iqtisodiyotni mustahkamlashga qaratilgan muhim chora-tadbirlardir.