Soliq huquqi

9.2. Soliq qonunchiligi bo‘yicha javobgarlik

Soliq to‘lovchining O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida javobgarlik belgilangan g‘ayriqonuniy aybli qilmishi (harakati yoki harakatsizligi) soliqqa oid huquqbuzarlik deb e’tirof etiladi.

Jismoniy shaxslarning soliqqa oid huquqbuzarliklar sodir etganlik uchun javobgarligi o‘n olti yoshdan boshlab vujudga keladi. Hech kim soliqqa oid huquqbuzarlik uchun Soliq kodeksida nazarda tutilganidan boshqa asoslar bo‘yicha va tartibda javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Hech kim soliqqa oid sodir etilgan aynan bitta huquqbuzarlik uchun takroran javobgarlikka tortilishi mumkin emas.
Agar jismoniy shaxs sodir etgan soliqqa oid huquqbuzarlikda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan jinoyat alomatlari bo‘lmasa, bu huquqbuzarlik uchun Soliq kodeksida nazarda tutilgan javobgarlik kelib chiqadi.
Yuridik shaxsning soliqqa oid huquqbuzarlik uchun javobgarlikka tortilishi tegishli asoslar mavjud bo‘lgan taqdirda uning mansabdor shaxslarini ma’muriy, jinoiy va boshqa javobgarlikdan ozod etmaydi. Soliq to‘lovchining soliqqa oid huquqbuzarliklar uchun javobgarlikka tortilishi uni soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash majburiyatidan ozod etmaydi. Shaxsning aybi qonunda belgilangan tartibda isbotlanmaguniga qadar u soliqqa oid huquqbuzarlikni sodir etishda aybdor hisoblanmaydi. Javobgarlikka tortilayotgan shaxs o‘zining soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etganlikda aybsiz ekanligini isbotlashi shart emas.
Soliq to‘lovchi tomonidan soliqqa oid bir necha huquqbuzarlik sodir etilgan taqdirda jarima tarzidagi moliyaviy sanksiyalar uncha og‘ir bo‘lmagan moliyaviy sanksiyani og‘irroq jarima bilan qamrab olish yoxud tayinlangan jarimalarni to‘liq yoki qisman qo‘shish orqali soliqqa oid huquqbuzarliklar majmui bo‘yicha qo‘llaniladi. Bunda jarimaning uzil-kesil miqdori jarimaning yuqori miqdori nazarda tutilgan huquqbuzarlik uchun belgilangan eng ko‘p miqdoridan oshishi mumkin emas.
Shaxs soliqqa oid huquqbuzarlik uchun soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etganligi faktining yo‘qligi yoki soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etilishida shaxsning aybi yo‘qligi mavjud bo‘lgan taqdirda javobgarlikka tortilishi mumkin emas:
Soliq to‘lovchi soliq tekshiruvi o‘tkazilguniga qadar xatoni o‘zi tuzatgan taqdirda javobgarlikdan ozod etiladi, penya to‘lash bundan mustasno.
Shaxsning soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etganlikdagi aybini istisno qiladigan holatlar deb quyidagilar e’tirof etiladi:
a) soliqqa oid huquqbuzarlik belgilari bo‘lgan qilmishning tabiiy ofat yoki boshqa favqulodda va bartaraf etib bo‘lmaydigan holatlar oqibatida sodir etilganligi (mazkur holatlar hammaga ma’lum faktlarning mavjudligi, ommaviy axborot vositalarida e’lon qilingan ma’lumotlar va isbotlash uchun maxsus vositalar talab etilmaydigan boshqa usullar bilan belgilanadi);
b) soliqqa oid huquqbuzarlik alomatlari bo‘lgan qilmish bunday qilmish sodir etilgan paytda kasallik oqibatida o‘z harakatlarini o‘zi idora etolmaydigan yoki boshqara olmaydigan holatda bo‘lgan (mazkur holatlar mazmuni, mohiyati va sanasi bo‘yicha soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etilgan o‘sha soliq davriga taalluqli bo‘lgan hujjatlarni taqdim etish orqali isbotlanadi) jismoniy shaxs – soliq to‘lovchi tomonidan sodir etilganda;
d) vakolatli organlar yoki ular mansabdor shaxslarining soliqqa oid qonun hujjatlarining qo‘llanilishi masalalari bo‘yicha o‘z vakolatlari doirasida bergan yozma tushuntirishlari soliq to‘lovchi tomonidan bajarilganda.
Shaxsni soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etganlik uchun javobgarlikka tortishni istisno qiladigan holatlar deb quyidagilar e’tirof etiladi:

• 
  huquqbuzarlik sodir etish vaqtida o‘n olti yoshga to‘lmagan jismoniy shaxs tomonidan soliqqa oid huquqbuzarlik sodir etilganda;
  
• 
  soliq majburiyatlari bo‘yicha da’vo muddatlari tugaganda.
  

Soliqqa oid huquqbuzarlik uchun javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlar deb quyidagilar e’tirof etiladi:

• 
  og‘ir shaxsiy yoki oilaviy sharoitlar kechishi oqibatida huquqbuzarlik sodir etish;
  
• 
  tahdid yoki majburlash ta’sirida yoxud moddiy, xizmat yoki boshqa jihatdan qaramlik sababli huquqbuzarlik sodir etish;
  
• 
  sud tomonidan javobgarlikni yengillashtiruvchi deb topilishi mumkin bo‘lgan boshqa holatlar.
  

Soliqqa oid huquqbuzarlikning ilgari xuddi shunday huquqbuzarlik uchun javobgarlikka tortilgan shaxs tomonidan sodir etilganligi javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holat deb e’tirof etiladi.
Moliyaviy sanksiyalar soliqqa oid huquqbuzarlik uchun javobgarlik chorasi bo‘lib, pul undirish (jarimalar va penya) tarzida qo‘llaniladi.
Yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarga – soliq to‘lovchilarga moliyaviy sanksiyalar sud tartibida qo‘llaniladi, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash muddati o‘tkazib yuborilganligi uchun penya hisoblash, shuningdek soliq to‘lovchi sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybini tan olgan va jarimani ixtiyoriy ravishda to‘lagan hollar bundan mustasno. Soliq to‘lovchi jismoniy shaxslarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar faqat sud tartibida qo‘llaniladi, penya hisoblash hollari bundan mustasno.
Qo‘llaniladigan moliyaviy sanksiya huquqbuzarlikning oqibatlariga nomutanosib bo‘lgan, javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlar aniqlangan taqdirda shuningdek huquqbuzarning moddiy ahvolini inobatga olib, sud Soliq kodeksning 113 – 121-moddalarida nazarda tutilgan moliyaviy sanksiyaning eng kam darajasidan ham kamroq, biroq belgilangan sanksiya eng kam miqdorining 25 foizidan kam bo‘lmagan miqdorda, sabablar va asoslarni albatta ko‘rsatgan holda moliyaviy sanksiya qo‘llashga haqli. Soliqlar, boshqa majburiy to‘lovlar va penya materiallar sudga berilgan kundan e’tiboran o‘ttiz kun ichida ixtiyoriy ravishda to‘langan taqdirda tadbirkorlik subyekti – soliq to‘lovchi o‘ziga nisbatan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lamaganligi uchun jarimalar qo‘llanilishidan ozod qilinadi.
Soliq kodeksi soliqqa oid huquqbuzarliklarning quyidagi turlarini belgilab bergan:
1) davlat soliq xizmati organida hisobga turishdan bo‘yin tovlash;
2) kirim qilinmagan tovarlarni saqlash yoxud tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumni yashirish (kamaytirib ko‘rsatish);
3) soliq hisobotini taqdim etish tartibini buzish;
4) buxgalteriya hisobini yuritish tartibini buzish;
5) faoliyat turlari bilan litsenziyasiz va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarsiz shug‘ullanish;
6) hisobvaraq-fakturalarni rasmiylashtirish tartibini buzish;
7) fiskal xotirali nazorat-kassa mashinalariningqo‘llanilish tartibini buzish;
8) soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash muddatlarini buzish;
9) yer uchastkalaridan ularga bo‘lgan huquqni tasdiqlovchi hujjatlarsiz foydalanish.
O‘zbekiston Respublikasida hozirgi kunda amalga oshirilayotgan sud-huquq tizimini isloh qilish hamda erkinlashtirilishi sharoitida soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri – bu soliq yukini kamaytirish, soliqqa oid huquqbuzarliklar uchun javobgarlikni liberallashtirish, shuningdek soliq xizmati organlarida faoliyat yurituvchi kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishdan iboratdir. Ushbu masalalarni hal qilish yuzasidan davlatimiz tomonidan bir qator soliq islohotlari amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga 2013-yil oktabr va dekabr oylarida hamda 2015-yilning avgust va dekabr oylarida soliqqa oid huquqbuzarliklar uchun javobgarlikni yengillashtiruvchi bir qator o‘zgartirishlar kiritildi.
Jumladan, Kodeksning 115 - moddasida soliq hisobotini o‘z vaqtida taqdim etmaganlik yoki kameral nazorat natijalari bo‘yicha aniqlangan tafovutlar asoslarini yoxud aniqlashtirilgan soliq hisobotini belgilangan muddatda taqdim etmaganlik uchun belgilangan muddati o‘tkazib yuborilgan har bir kun uchun bir foiz miqdorida, biroq belgilangan to‘lov muddatida to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lov miqdoridan tegishli hisobot davri uchun ilgari hisoblangan to‘lovlar chegirib tashlangan summaning o‘n foizidan ko‘p bo‘lmagan miqdorda jarima sanksiyasi bekor qilindi. Ushbu moddaning sanksiyasi soliq to‘lovchi — yuridik shaxsning mansabdor shaxsi yoki soliq to‘lovchi — jismoniy shaxs ma’muriy javobgarlikka tortiladi, deb o‘zgartirildi²⁰. Shuningdek, 116-modda (buxgalteriya hisobini yuritish tartibini buzish) hamda 117-moddalarining (faoliyat turlari bilan litsenziyasiz va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarsiz shug‘ullanish) sanksiyalariga o‘zgartirish kiritilib, yuridik shaxslar emas, balki soliq to‘lovchi — yuridik shaxsning mansabdor shaxsi ma’muriy javobgarlikka tortilishi yoki faoliyat turlari bilan litsenziyasiz va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarsiz shug‘ullanganlik uchun shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘lishligi belgilandi. Bizningcha, ushbu o‘zgartirish juda adolatli hisoblanadi. Mansabdor shaxsning aybi uchun yuridik shaxsga moliyaviy sanksiyaning qo‘llanilishi ishlab chiqarishga, tadbirkorlik faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Darhaqiqat, buxgalteriya hisobining yo‘qligi yoki buxgalteriya hisobini belgilangan tartibni buzgan holda yuritganlik, hisoblanishi lozim bo‘lgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar summasini aniqlab bo‘lmasligiga olib kelish bu yuridik shaxsning emas balki mansabdor shaxsning aybi hisoblanib, ana shu ayb uchun mansabdor shaxs jazoga tortilishi adolatdan hisoblanadi. Shuningdek, mazkur Kodeksning 120-moddasida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash muddatlarini buzish — to‘lovning belgilangan muddatidan keyingi kundan e’tiboran muddati o‘tkazib yuborilgan har bir kun uchun hisoblanishi nazarda tutilgan 0,05 foiz miqdorida penyaning miqdori0,033 foizga o‘zgartirilish ham soliqqa oid huquqbuzarlik uchun javobgarlikni bir muncha yengillashtirishigasabab bo‘ldi.
Bundan tashqari, Soliq kodeksining 114-moddasida kirim qilinmagan tovarlarni saqlash (ularning qonuniy kelib chiqishi tasdiqlangan hollar tashqari) —kirim qilinmagan tovar qiymatining 20 foizi miqdorida (avvalgi tahririda: kirim qilinmagan tovar qiymati miqdorida deb belgilangan edi) jarima solishga sabab bo‘ladi²¹.
Kirim qilinmagan tovarlar qo‘zg‘atilgan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yoki jinoyat ishi doirasida davlat daromadiga o‘tkazilgan taqdirda kirim qilinmagan tovar qiymatining 20 foizi miqdorida jarima solish jazosi qo‘llanilmaydi²².
Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumni yashirish (kamaytirib ko‘rsatish) — tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushum yashirilgan (kamaytirib ko‘rsatilgan) summasining 20 foizi miqdorida (avvalgi tahrirda yashirilgan (kamaytirib ko‘rsatilgan) tushum summasiga teng miqdorda deb belgilangan edi) jarima solishga sabab bo‘ladi, deb o‘zgartirildi. Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumning yashirilgan (kamaytirib ko‘rsatilgan) summasiga qonun hujjatlariga muvofiq soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblash amalga oshiriladi²³. Oldingi tahririda esa yashirilgan (kamaytirib ko‘rsatilgan) tushum summasi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish maqsadida hisobga olinmaydi hamda mazkur soliqqa oid huquqbuzarlik yuzasidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha qayta hisob-kitob qilinmaydi, deb belgilangan edi. Kirim qilinmagan tovarlar qo‘zg‘atilgan ma’muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ish yoki jinoyat ishi doirasida davlat daromadiga o‘tkazilgan taqdirda kirim qilinmagan tovar qiymati miqdorida jarima solish jazosi qo‘llanilmaydi.
Yuqoridagi Soliq kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlardan ko‘rinib turibdiki, soliqqa oid huquqbuzarliklar uchun javobgarlikning adolatli bo‘lishi, shuningdek javobgarlikni liberallashtirilishi birinchi navbatda davlatimiz tomonidan tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlashga, shuningdek soliqqa oid huquqbuzarliklar uchun javobgarlikni liberallashtirishga qaratilgan muhim chora-tadbirlardir.