Soliqlar va soliqqa tortish
-chizma. Soliqlarni iqtisodiy mohiyatiga ko’ra guruhlanishi
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari va uni kamaytirish masalalari (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Soliqlarni iqtisodiy mohiyatiga ko’ra guruhlanishi
- 3-chizma. Soliq yukining taqsimlanishi
- 4-chizma. Taklif noelastik bo’lganda soliq yukining taqsimlanishi
- 5-chizma. Raqobatlashgan bozorda korxona ishlab chiqarish hajmiga soliqning ta’siri
- 1.2. Soliq yuki darajasi va uni aniqlashning nazariy asoslari.
|
2-chizma. Soliqlarni iqtisodiy mohiyatiga ko’ra guruhlanishi
5
6 Черник Д.Г. «Налоги в рыночной экономике ». - Финансы, 1992, №3 стр. 19. Soliqlarni iqtisodiy mohiyatiga ko’ra guruhlanishi To’g’ri soliqlar Egri soliqlar - yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i; - obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantiish solig’i va boshqalar
- aktsiz solig’i; - transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; - bojxona to’lovlari va boshqalar
13
Soliqlarning iqtisodiy ahamiyati deganda quyidagi jihatlarga e’tiborni chuqurroq qaratish talab etiladi: soliqlardan faqat byudjetni to’ldiruvchi asosiy manba sifatidagina foydalanib, uning fiskal xususiyatlarini xaddan ziyod oshirish ijobiy natijalarga olib kelmasligi mumkin. Shuning uchun soliqlarning rag’batlantiruvchilik funktsiyasidan ham kengroq foydalanish, korxonalar zimmasidagi soliq yukini maqbul darajada kamaytirish barqaror soliq-byudjet munosabatlarini qaror topishiga asos bo’ladi. Darhaqiqat, Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganlaridek “Soliq tizimini o’zgartirishda asos qilib olingan bosh tamoyil – korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishdir”. Bildirilgan bu fikrda avvalo, korxonalar uchun belgilangan amaldagi soliq tizimini o’zgartirish zarurligi qayd etilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, “islohotning ikkinchi bosqichida iqtisodiy barqarorlikni va tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash birinchi navbatdagi vazifaga aylangan chog’da soliq tizimi birinchi galda rag’batlantiruvchanlik vazifasini bajarishi kerak”. Soliq tizimining qo’yilgan rag’batlantirish vazifasi uch qismda bayon etilgan. ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag’batlantiruvchi ta’sir o’tkazish; moddiy xom-ashyo, tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatish; to’plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatish. Soliq tushumlarining soliq stavkalari va soliq bazasiga bog’liqligi xorijiy va respublikamiz olimlari tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Bunday tahlillardan biri XX asrning 70-80 yillarida Amerika iqtisodchisi A.Lafferning “Byudjet kontseptsiyasi” hisoblanadi. Ushbu kontseptsiyada soliq bazasining soliq stavkasi oshishiga hamda byudjet daromadlarining soliq yukiga bog’liqligi tadqiq etiladi. Kuzatuvlarga ko’ra, “soliq yuki”ning og’irlashuvi faqat ma’lum bir chegaragacha byudjet daromadlarining ko’payishiga olib kelishi mumkin. O’z navbatida soliq stavkasining oshishi ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga ta’sir ko’rsatadi. Ma’lum bir chegaraga etgandan so’ng soliq stavkasining oshirilishidan qat’iy nazar 14
soliq tushumlarining o’sishi emas, balki aksincha qisqarishiga olib keladi 7 . Shuning uchun korxonalarga soliq yukini maqbul bir holatga keltirish kerakki, bunda korxonalar faoliyatining rivoji va byudjet daromadlarining me’yoriy chegarasi buzilmasin. Respublikamizda ham soliq tizimi tahlilining matematik asoslari A.Nazarov, M.Ibragimov va X.Muxitdinov tadqiqotlarida amalga oshirilgan 8 . Mazkur olimlarimizning oziq-ovqat mollari bozori statistik ma’lumotlari asosidagi tadqiqotlarida Laffer funktsiyasi tadbig’i o’rganilgan. Tadqiqotlarda alkogolli ichimliklar va tamaki mahsulotlari ijtimoiy nomaqbul tovarlar sifatida qabul qilingan. Chunki ushbu mahsulotlar ishlab chiqaruvchilar tomonidan hisobga olinmagan tashqi xarajatlarni – ya’ni jamiyat xarajatlarini keltirib chiqaradi. Jamiyat xarajatlari – sog’liqni saqlash, jamoat tartibini saqlash hamda ish vaqtining yo’qotilishi, mehnat unumdorligini pasayishi kabi holatlar bilan bog’liq xarajatlardir. Xuddi shunday salbiy tashqi samaralarni bartaraf etish uchun mazkur tovarlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilishda soliqqa tortishdan foydalaniladi. (Masalan, alohida tovarlar uchun aktsiz solig’ini qo’llash ularning iste’molini cheklashga qaratiladi). Soliq tushumlarining eng yuqori chegarasini topishda talab va taklif funktsiyalarining o’zaro muvozanat nuqtasidan ham foydalaniladi. Buning uchun ixtiyoriy mahsulot uchun talab va taklif funktsiyalarining matematik ifodasi shakllantiriladi. 1. Narx (P D )ga nisbatan mahsulot hajmi (Q D )ga talab funktsiyasi quyidagicha ifodalanadi: D D D D Q W Q P P W W Q * * ) ( *
7
15
2. Narx (PS)ga nisbatan taklif hajmi (QS) funktsiyasi quyidagicha ifodalanadi: ) 1 ( ) (
Q P tP P Q S S S S 3. Funktsiyalarning muvozanat nuqtasi: ) 1
* * ) ( t Q Q W Q S D
4. Soliq tushumining maksimallashuvi funktsiyasi: Q P t T * * max
Bu erda: , , - alohida parametrlar; W– o’rtacha ish haqi; P – tovar narxi; t – t- turdagi soliqning tovar qiymatidagi umumlashgan stavkasi. Elastiklik nazariyasining talab va taklif chizig’iga tadbig’i, soliq yukini xaridor va sotuvchi o’rtasida qanday taqsimlanishini tahlil etishga imkon beradi. Faraz qilaylik, davlat bir birlik tovar uchun t miqdorda soliq belgilasin. Natijada taklif chizig’i S 0 da S
1 ga siljiydi. Chizmadan ko’rinadiki, soliq xaridor va sotuvchi o’rtasida to’liq taqsimlanmaydi. Ya’ni ortiqcha soliq yukini hosil qiladi. Ushbu ortiqcha yuk “o’lik yuk” deb nomlanadi va jamiyat uchun sof yo’qotish hisoblanadi.
8 S.G’ulomov va boshqalar “Mikroiqtisodiyot”. T.: “Sharq”. 2001 97-bet. 16
Chizmadan ko’rinadiki S 1 P 1 E 1 BP 0 S 2 P 2 P 0 BA , ya’ni S 1 yuza S 2 yuzadan
katta, soliqning katta qismi xaridor tomonidan to’langan. Bunda | D P E | 1 bo’lgan soliqning bunday taqsimlanishi quyidagicha izohlanadi: talab elastik bo’lganda, xaridorlar ushbu tovarga narx oshishi bilan o’zlarining talablarini o’rinbosar tovarlarga o’zgartira oladilar. Talab noelastik bo’lganda, bunday o’zgartirish qiyin kechadi. Soliqning taqsimlanishi taklif chizig’iga nisbatan qaralganda taklifning elastikligi soliq yukining katta qismini iste’molchilar to’lashini namoyon etadi. Taklif elastik bo’lmaganda esa, soliq yukining katta qismi ishlab chiqaruvchilar zimmasiga tushadi.
P 2
S 2
S 1
E 1
E 0 A B P
P 1
P 0
0 Q D T Soliq yuki ortiqchaligi Sotuvchi to’laydigan qism ortiqchaligi Xaridor to’laydigan qism ortiqchaligi 17
S
P 1 E 1 BP 0
S 2 P 2 P 0
BA . Ushbu chizmada S 1 yuza iste’molchi to’laydigan qism, S 2
yukining birligi ishlab chiqaruvchi zimmasiga tushadi. Biz yuqorida talab va taklif muvozanatiga soliqlarning ta’sirini tahlil etdik. Navbatdagi tahlilimizda esa, korona xo’jalik faoliyatiga soliqlarning ta’sirini ko’rib o’tamiz. Faraz qilaylik, soliq ishlab chiqarish hajmidan undirilsin. Bunday vaziyatda, ya’ni raqobatlashgan bozor sharoitida, soliq mahsulot narxiga ta’sir qilmaydi. Bu korхona ishlab chiqarish hajmiga quyidagicha ta’sir qiladi: 1. Mahsulot birligidan undiriladigan soliq korxona chekli xarajatlarining oshishiga olib keladi; MS t
o +t
Bu erda:
MS t - soliq kiritilgan chekli xarajat;
MS o - soliq to’languncha chekli xarajat; t - mahsulot birligiga to’lanadigan soliq. 2. Soliqning kiritilishi o’rtacha o’zgaruvchan xarajatning ortishiga olib keladi. AVC t
o +t
Bu erda: AVC
t – soliq kiritilgandan keyingi o’rtacha xarajat; B E
S 2 S 1 E 0 A P
P 1
P 0
P 2
0 Q D
18
AVC o – soliq kiritilganda o’rtacha xarajat. 3. Xarajatlar va to’lovlarning oshishi ishlab chiqarish hajmining kamayishiga ta’sir ko’rsatadi.
5-chizma. Raqobatlashgan bozorda korxona ishlab chiqarish hajmiga soliqning ta’siri
Bu erda: q 1 – soliq to’languncha ishlab chiqarish hajmi; q 2 – soliq kiritilgandan keyingi ishlab chiqarish hajmi. Ushbu vaziyatdagi korxona ishlab chiqarishining tarmoqdagi boshqa korxonalarga ham ta’sir qilgani uchun butun tarmoq bo’yicha ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida bozor narxining oshishiga sabab bo’ladi. Monopol bozor sharoitida soliqning narxga ta’sirini quyida tahlilda ko’rib o’tamiz. 1. Monopol korxona mahsulotiga soliq belgilanganda, korxonaning o’rtacha (AC) va chekli xarajatlari (MC) ham ortadi. Aniqrog’i, chekli xarajat t so’mga ortadi:
MC t =MC o +t; AC t =AC o +t. МС t =МС o +t
MC o
AVC o
AVC
t =AVC
o +t
P
0 q 2 q 1 Q 19
2. Chekli xarajatning o’zgarishi (MC t ), chekli daromad (MR) chizig’ini yangi nuqta (B 1 ) da kesib o’tadi. 3. Soliqqa tortilmagan vaqtdagi ishlab chiqarish hajmi (Q o ) va narx (P o ) mahsulot soliqqa tortilgandan keyin Q t va P
t siljiydi. 4. Chekli xarajat (MC t ) chizig’ining yuqoriga siljishi mahsulot hajmini Q o da
Q t ga, kamaytiradi va P o ni P
t ga ko’taradi. Natijada chizmadan ko’rinadiki, P
> t munosabati yuzaga keladi. 5. Bunday munosabat, monopol bozorda narxning chekli xarajatga nisbati talabning elastikligiga bog’liqligini ko’rsatadi. E d p =P+P/MC; Buni tekshirish uchun E d p
Monopol narx formulasi P=MC/(1+1/E d p ), bundan, soliq belgilangan holat uchun P ni hisoblaymiz: P=MC+t/(1+1/-2)=2(MC+t)=2MC+2t Demak, monopol narx soliq miqdoriga nisbatan ikki barobarga ortib ketishiga olib keladi. Ya’ni, monopol bozor sharoitida, soliqning belgilanishi narxning keskin oshib ketishiga, pirovardida esa, bir tomondan xaridorning xarid quvvati pasayadi, ikkinchi tomondan esa, korxona ishlab chiqarish hajmi tushib ketadi.
20
1.2. Soliq yuki darajasi va uni aniqlashning nazariy asoslari.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish, modernizatsiya qilish va isloh qilishga qaratilgan maqsad va vazifalarning ijrosini ta’minlash ma’muriy usullar bilan emas, balki haqiqiy bozor mexanizmlarini amaliyotga joriy etish orqali amalga oshirilishi lozimligi zaruriyati hamda ushbu jarayonda foydalaniladigan iqtisodiy dastaklar ichida soliqlar va bojlar alohida o’ringa ega ekanligi optimal (maqbul) soliq yuki va soliqlar bo’yicha imtiyozlar berishning chegarasi masalalarini nazariy jihatdan tadqiq qilish hamda ular bo’yicha amaliy tavsiyalar berishni bugungi kun tartibining eng dolzarb va kechiktirib bo’lmaydigan muammosiga aylantiradi. Har qanday davlatda soliq yukining optimal miqdorlarini belgilanishi asosiy makroiqtisodiy masalalar toifasiga kiritiladi. “Soliq yuki” atamasi nisbiy ko’rsatkich hisoblanadi, chunki u soliq summalarini ma’lum moliyaviy ko’rsatkichlar orqali ifodalaydi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, shuningdek texnik va texnologik jihatdan qayta qurollantirish korxonalarni mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlarini doimiy ravishda kamaytirib borishni taqozo etadi. Ilmiy adabiyotlarda soliq yuki darajasi qanchalik miqdorda kam bo’lsa, iqtisodiyot shunchalik barqaror rivojlanishi to’g’risida ko’plab ta’riflar keltirilgan. Demak, soliqlar miqdori qanchalik kam bo’lsa, mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishi ko’rsatkichlari shunchalik yuqori bo’ladi. Olimlarning tadqiqotlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini hisoblashning turli uslubiyatlarini keltirib o’tilgan. Soliq xarajatlari moddiy xarajatlar bilan deyarli bir ko’rinish hosil qiladi. Shuning uchun ham soliq yukining o’lchamlari va tarkibi masalasi soliq to’lovchilarning diqqat markazidagi masalalardan hisoblanadi. Quyida soliq yukini ilmiy tomondan hisoblashning quyidagi turlari bilan tanishib o’tamiz.
21
Soliq yukini ilmiy tomondan aniqlash usullari Mualliflar Hisoblash tartibi va qo’llaniladigan usul Jorgensen, Siebert Ushbu muallif tomonidan soliq yukini hisoblashning ikki varianti taklif etiladi: a) birinchi yo’nalish jamg’arma va investitsiyalarni ekonometrik moddelashtirishni ifodalaydi. b) ikkinchi yondashuv soliq yukini baholashga bo’lgan yondashuv bilan
belgilanadi, ya’ni
samarali soliq
stavkalari(effective tax rates - ETR) orqali iqtisodiy faoliyatga ta’siri o’rganiladi. King, Fullerton Soliqlarning investitsiyalarga ta’siri masalasi kapital qiymatining o’zgarishi asosida amalga oshiriladi va marjinal soliq stavkalari (marginal effective tax rate, METR) orqali o’lchanadi. Bunda investitsiyalarga foyda normasi soliq to’langungacha va soliq to’lagandan keyingi holatlar uchun hisoblashlar amalga oshiriladi. L. Popova Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga tushishi mumkin bo’lgan absolyut va nisbiy soliq yuki ularning yakuniy natijalariga ta’siridan hosil bo’ladi. A.Podderyogin Soliq yuki korxona tomonidan to’lanayotgan barcha turdagi soliqlar va majburiy to’lovlarni ifodalaydi 9 . A. Medvedev Har bir soliq guruhi o’zining to’lov manbaidan kelib chiqib soliq yukiga ta’sir kuchiga ega bo’ladi 10 . Ushbu usulda soliq yuki korxonaning olishi mumkin bo’lgan barcha foyda miqdoriga nisbati orqali aniqlanadi, shuning uchun ushbu usuldan to’g’ri soliqlarning korxonalar zimmasidagi soliq yukiga ta’sirini o’rganishda foydalaniladi.. M.Litvin Korxona tomonidan to’lanadigan barcha soliqlar, jismoniy shaxslar daromad solig’ini ham inobatga olgan holda hisoblanishini nazarda tutadi.
Keltirib o’tilgan usullardan foydalangan holda soliq yukining umumiy ta’sirini baholash imkoniyatiga ega bo’lish mumkin. Bugungi kunda dunyoning industrial rivojlangan mamlakatlari va er osti ma’danlariga boy bo’lgan Yaqin Sharq mamlakatlarida soliq yuki 20-25 foizga teng bo’lgan bir paytda, rivojlanayotgan dunyo mamlakatlarida 35-40 foiz atrofida
9 Финансы предприятий: A.M. Поддерогин. – 3-е переработ. – Киев, 2000. – 460 стр. 10 Медведев A.Н.Как планировать налоговые платежи. Практическое руководство для предпринимателей. – M.: INFRA-M, 2000. – 142 стр. 22
ekanligi va O’zbekistonda erishilgan 20 foizlik daraja o’rtasidagi farqlanish, ularda amalda bo’lgan soliq yuki mazkur davlatlar iqtisodiyoti uchun engilmi yoki og’irmi yoxud ular iqtisodiyotining hozirgi holati uchun optimal (maqbul) soliq yuki necha foizni tashkil etishi lozim degan haqli savollarni keltirib chiqaradi. Masalan, hozirgi vaqtda bizning mamlakatimizdagi soliq munosabatlarini tadqiq qilayotgan chet el ekspertlari tomonidan soliq yukining og’irligi to’g’risidagi fikrlariga aniqlik kiritish maqsadida, xo’p soliq yuki og’ir ham deylik, sizlarning hisob kitoblaringiz bo’yicha bizda soliq yuki ko’rsatkichi qanday darajada bo’lishi lozim degan savolga tayinli javob ola olmaysiz. Sababi, bugungi kunga qadar dunyo bo’yicha har bir mamlakat uchun optimal (maqbul) soliq yukini aniqlashning umum e’tirof etilgan uslubiyoti yo’qligidir. Optimal (maqbul) soliq yukini nazariy tadqiq qilish ikki jihatdan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi lozim deb hisoblaymiz. Birinchidan, soliq
yukini aniqlashda foydalaniladigan iqtisodiy kategoriyalarning bir xil bo’lishiga erishish; Ikkinchidan, optimal (maqbul) soliq yukini aniqlashning yagona ilmiy asoslangan uslubiyotini ishlab chiqish. Qo’yilgan masalaning birinchi jihati, avvalo, g’arb mamlakatlarida soliq yuki yalpi milliy daromadga nisbatan, bizda esa yalpi ichki mahsulotga nisbatan aniqlanishi hamda o’z navbatida, g’arb mamlakatlarida soliq yuki faqat soliqlar asosida, bizda esa soliqlar va soliqlarga tenglashtirilgan majburiy to’lovlar asosida aniqlanishi bilan izohlanadi. Demak, soliq yukini aniqlashda foydalaniladigan kategoriyalarning har xilligi, shaklan bir xil mazmunga ega bo’lgan soliq yuki ko’rsatkichlarini o’zaro solishtirib bo’lmaydigan kategoriyaga aylantiradi. Soliq yukini aniqlashdagi yagona yondashishning mavjudligi har bir mamlakat iqtisodiyotiga qiyosiy baho berishda holislik bo’lishini ta’minlaydi. Yuqoridagi tahlillarga tayangan holda aytish lozimki, optimal (maqbul) soliq yukini aniqlashning uslubiyotini ishlab chiqishda aholi jon boshi hisobida ishlab chiqilgan yalpi ichki mahsulot, aholining tabiiy o’sishi, aholining umumiy tarkibida yoshlarning tutgan salmog’i hamda faol qatlami va ishchi kuchlarining 23
salmog’i, aholi tarkibida pensionerlarning salmog’i, aholi bandligining eng yuqori ko’rsatkichi, tabiiy zaruriy ishsizlik darajasi va shu kabi mezonlar asos sifatida foydalanilishi lozim. Har bir mamlakat, shu jumladan O’zbekiston uchun optimal (maqbul) soliq yukini ishlab chiqilishi va unga amal qilinishi iqtisodiyotni barqaror rivojlanishi va aholining yashash darajasini yaxshilanib borishi uchun asos yaratadi. Soliqqa tortishni maqbullashtirish maqsadini mustaqil amalga oshirish (korporativ soliq menejmenti tizimida) korxonada soliq tahlilini o’tkazishni taqozo etadi. Bu jarayon iqtisodiy sub’ektda soliq yukini baholash bilan boshlanishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda korxonalar miqyosida soliq yukini aniqlashning bir necha metodlari uchraydi. Ularning bir-biridan farqi soliq yukini hisoblashda kiritiladigan soliqlarning soni yoki ulardan foydalanilishida, shuningdek soliq summalari bilan o’zaro munosabatda (bog’liqlikda) integral ko’rsatkichlarning aniqlanishida namoyon bo’ladi. 11
Har bir metodikaning asosiy g’oyasi iqtisodiyotning turli sohalaridagi soliqqa tortish darajasini taqqoslash uchun foydalanish maqsadida alohida iqtisodiy sub’ektdagi soliq yukini ko’rsatib berishda ko’rinadi. Shuningdek, ularning har birida iqtisodiy sub’ektga qo’llanilayotgan soliqqa tortish darajasiga soliqlar soni, soliq stavkalari va imtiyozlari o’zgarishining ta’siri hisoblab chiqiladi. Bu jarayonda qo’llaniladigan bir necha metodlar bilan tanishib chiqamiz. O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi soliq siyosati boshqarmasi tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy sub’ektlarda soliq yukini aniqlash metodida soliq yukini aniqlash barcha to’langan soliqlarning sotishdan tushum (boshqa aktivlarni sotishdan tushumni ham hisobga olgan holda)ga nisbati orqali aniqlanadi:
Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|