Soliqlar va soliqqa tortish
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari va uni kamaytirish masalalari (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.2. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar soliq yukinining amaliy holati tahlili.
- 2-jadval Tarmoqlar bo’yicha barcha soliqlar va majburiy ajratmalarning tushumga nisbatan salmog’i tahlili №
- 3-jadval Tarmoqlar bo’yicha bevosita narx tarkibiga kiradigan soliqlarning tushumdagi salmog’i tahlili
- 2012 yil 2013 yil 2014 yil
|
SYU = S um / T um * 100%
bu erda, SYU − soliq yuki; S um − umumiy to’langan soliq summasi;
11 Zavalishina I. Soliqlar: nazariya va amaliyot. -T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”. 2005. 21-bet. 24
um − umumiy sotishdan tushum.
Bu metod bo’yicha hisoblab chiqilgan soliq yuki ko’rsatkichi to’langan soliqlarning sotishdan tushumdagi ulushini aniqlab beradi, lekin sotishdan tushumda soliqlarning tarkibi hisobga olinmasligi sababli soliqlarning moliyaviy holatga ta’sirini tavsiflamaydi.
soliqlarni to’lash manbalariga taqqoslashni taklif qiladi. Bunda soliqlarning har bir guruhi to’lanadigan manbasi bilan bog’liqlikda o’zining soliq yuki og’irligini baholash mezoniga ega bo’ladi. Bundan tashqari mazkur metodika tannarxning tarkibida foydani kamaytirish hisobiga iqtisodiy sub’ekt uchun foydali bo’lgan katta miqdorda soliq mavjud degan keng tarqalgan fikrni inkor etadi. Metodika muallifi foydani kamaytirish bir tomondan iqtisodiy sub’ekt erkin vositalarini chegaralasa, ikkinchi tomondan foyda solig’i summasi kamayishi hisobiga byudjet tomonidan sub’ekt “jazolanadi”, deb sanaydi. Bundan tashqari, huquqiy nuqtai nazardan ustavida qo’yilgan kapital hisobiga foyda olishi belgilangan tijorat tashkilotlari uchun masalaning echimi murakkablashadi. Bunda to’langan barcha soliqlarning iqtisodiy sub’ekt foydasiga bo’lgan nisbati soliq yuki sifatida baholanadi. Mazkur metodika bo’yicha soliq yukini aniqlash uchun quyidagi formulalardan foydalanish kerak: SYu = ((T um − X sm − SF) / (T um − X sm )) * 100%
bu erda, T um − umumiy sotishdan tushum; X sm − sotilgan mahsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar (egri soliqlarni chegirgan holda);
25
haqiqiy foyda. Mazkur formula korxona to’laydigan soliqlarning foydadagi nisbatini ko’rsatib beradi. Soliq yukini baholashning mazkur yondoshuvidagi asosiy farq egri soliqlar iqtisodiy sub’ekt foydasiga ta’sir qiluvchi soliqlar sifatida qaralmasligidir. Bu metod faqatgina to’g’ri soliqlarning korxona moliyaviy holatiga ta’sirini ko’rsatib beradi, ayni vaqtda egri soliqlarning ta’sirini baholab bermaydi. Egri soliqlarning ham iqtisodiy sub’ekt foydasiga ta’sir qilishini inobatga holda bu metodni soliq yukini aniqlash jarayonida qo’llash maqsadga muvofiq emas. Ya’ni bunda egri soliqlar tovarlar narxining oshishiga olib kelishi natijasida talab kamayadi va bunda o’z-o’zidan korxona foydasi pasayishi ham kuzatiladi. Bundan tashqari korxonalar dastlabki iste’molchi sifatida egri soliqlarning haqiqiy to’lovchisi ham bo’la oladi. Bundan egri soliqlarning bevosita korxona foydasiga ta’siri ham kuzatiladi. 26
2-BOB. XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLARNING SOLIQ YUKINI ANIQLASHNING AMALDAGI HOLATI TAHLILI. 2.1. Mamlakatimizda soliq yukini kamaytirib borish soliq siyosatining asosiy yo’nalishi sifatida.
Soliq to’lovchilarga nisbatan soliqlar miqdorini pasaytirib borish ularning iste’moli va talabiga ijobiy ta’sir etishi natijasida tovarlar vhamda xizmatlar realizatsiyasining oshishiga ta’sir ko’rsatadi. Barchamizga ma’lumki, 2015 yilda mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng ustuvor yo’nalishlari belgilab berilgan edi. Ushbu ustuvor vazifalar ichida eng asosiylari sifatida soliq yukini kamaytirish ham alohida ustuvor vazifa sifatida belgilangan. Ushbu ustuvor yo’nalishlardan kelib chiquvchi vazifalarni amalga oshirishda salmoqli natija va sezilarli o’zgarishlar qo’lga kiritildi: iqtisodiyotining yuqori barqaror sur’atlar bilan o’sishi va makroiqtisodiy mutanosibligi ta’minlandi, ishlab chiqarishni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash ishlari davom ettirildi. Prezidentimiz I.Karimov bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartibga soluvchi mexanizmlarining istiqbolli ekanligi va bunda davlat ixtiyorida faqat iqtisodiy vositalar va rag’batlar saqlanib qolinishi hamda ularning tarkibiy qismi soliqlar ekanligini bir necha bor ta’kidlab o’tganlar. Har qanday mamlakatda qanday soliq siyosati yuritilayotgani va soliqqa tortish sohasidagi chora-tadbirlar qanchalik samarali ekanligi ko’p jihatdan iqtisodiy islohotlarning xarakteri va dinamikasini belgilaydi. Oqilona tashkil etilgan, soliq tizimi, bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hamda shu asosda barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishishning asosiy vositalaridan biridir. Chunki davlat moliyaviy siyosati makroiqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi bo’lib, uning mohiyati davlat va jamiyat oldiga qo’yilgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hamda boshqa strategik maqsadlarni ro’yobga chiqarishga qo’llaniladigan iqtisodiy, huquqiy va
27
boshqa vositalar, usullar yo’nalishlarining belgilanishi, real shart sharoitlar aniq hisobga olingan holda, ulardan foydalanishga qaratilgandir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan “yangi soliq siyosati doirasida soliq tushumlari tarkibini tubdan o’zgartirish, resurslar, mol-mulk solig’ining rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirishning progressiv tizimini joriy etish vazifasi qo’yiladi”. Moliyaviy siyosatning eng muhim tarkibiy qismi sifatida soliq siyosati katta ahamiyatga ega. Bu sohada davlat siyosati davlat uchun ham, bozor ishtirokchilari, tadbirkorlar va boshqa fuqarolar uchun ham maqbul keladigan shart-sharoitlarning yaratilishiga iqtisodiyotning real sektori ahvolini yaxshilashga qaratilmog’i lozim. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi soliq siyosati va uni takomillashtirish yo’lida mamlakatimizda umumiy vazifa sifatida quyidagi masalalar qo’yilgan: iqtisodiyot tarmoqlarining xususiyatlarini hisobga olgan holda umumiy soliq yukini kamaytirish; daromaddan olinadigan soliqlar mexanizmini takomillashtirish; byudjet daromadlarini barqaror manbalar bilan shakllantirishda bevosita (to’g’ri) soliqlarning rolini tobora oshirib borish; resurslar bilan bog’liq soliqqa tortish potentsialini oshirish; soliq tizimini sodda va tushunarli bo’lishini ta’minlash. Hozirgi paytda Respublikamizda davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirishga doir izchil siyosat olib borish choralari amalga oshirilmokda. Jumladan, 2005 yilning 1 iyulidan boshlab tadbirkorlik sub’ektlariga nisbatan huquqiy ta’sir choralari, jumladan, tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatlarini tugatish, faoliyatni to’xtatib qo’yish, banklardagi hisob-raqamlari bo’yicha operatsiyalarni to’xtatib qo’yish, (jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirish borasida aniqlangan hollar bundan mustasno), moliyaviy sanktsiyalarni qo’llash, soliq va yig’imlarni to’lash muddatini o’tkazib yuborganlik uchun penya qo’shish, huquqbuzarlik predmetlarini davlat daromadiga o’tkazish (konfiskatsiya), faoliyatning ayrim turlari bilan shug’ullanish uchun maxsus ruxsatnomalarni 10 kundan 28
ortiq muddatga to’xtatib quyish yoki bekor qilish faqat Sud qarorlari orqali amalga oshirish tartibi joriy qilindi. Farmonga muvofiq, tadbirkorlik sub’ektlarini moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish (taftish qilish) faqat Davlat soliq xizmati organlari tomonidan o’tkazilishi, tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini tekshirish davomida jinoyat alomatlari aniqlangan hollarda tegishli materiallarni huquqni muhofaza qiluvchi organlarga taqdim etib borilishi belgilandi. Shu bilan birga, soliqlar va to’lovlarni birxillashtirishga katta e’tibor qaratilmokda. Bu esa soliqqa tortish mexanizmlarining oshkoraligiga, soliqlarni hisoblash va to’lashga oid korxonalar faoliyatini soddalashtirishga, shuningdek, soliq majburiyatlarining bajarilishini samarali nazorat qilishga yordam beradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 24 iyundagi “Tadbirkorlik sub’ektlarining xo’jalik sohasidagi huquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarligini erkinlashtirish to’g’risida”gi PF-3622-son Farmoniga muvofiq, tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan birinchi marta sodir etilgan, qasddan qilinmagan va kam ahamiyatli, huquqbuzarliklar uchun mansabdor shaxslarga nisbatan qonunda belgilangan tartibda materiallarni sud organlariga taqdim etmasdan faqat ma’muriy javobgarlik choralari qo’llanilishi, shuningdek materiallar sud instantsiyalariga topshirilgan hollarda, tadbirkorlik sub’ekti soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lamaganlik uchun sodir etilgan huquqbuzarlik tufayli etkazilgan zararning o’rnini bir oy mobaynida ixtiyoriy ravishda qoplagan hamda uning oqibatlarini bartaraf etgan, jumladan penya to’lagan tadbirkorlik sub’ekti moliyaviy sanktsiyalar qo’llanilishidan ozod etilishi belgilab qo’yildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 21 sentyabrdagi “Tadbirkorlik faoliyati yuritish uchun ruxsatnoma turlarini qisqartirish va ularni berish tartib- qoidalarini soddalashtirish to’g’risida”gi PQ-186-son qaroriga muvofiq, 2005 yilning 1 oktyabridan boshlab qonun hujjatlarida belgilangan faoliyat turlari bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar uchun litsenziyalar kamida 5 yil muddatga berilishi, lekin alohida faoliyat turlari bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlarga litsenziyalar cheklanmagan muddatga berilishi, ayrim faoliyat turlariga litsenziya berish tegishli boshqaruv
29
organlari zimmasiga yuklatildi. Tadbirkorlik faoliyatini yuritishda bir-birini takrorlaydigan va ortiqcha ruxsatnomalar berish tartib-qoidalari bekor qilinib, 11 ta faoliyat turi bo’yicha ruxsatnomalar olish va ruxsatnomalarni rasmiylashtirish jarayonlari bekor qilindi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik sub’ektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 3665-con Farmoniga muvofiq esa, mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklarining moliya-xo’jalik faoliyatini har to’rt yilda ko’pi bilan bir marta, boshqa tadbirkorlik sub’ektlarini esa har uch yilda ko’pi bilan bir marta reja asosida tekshirish o’tkazish, yangi tashkil qilingan mikrofirmalar, kichik korxonalar va fermer xo’jaliklarining moliya-xo’jalik faoliyatini ular davlat ro’yxatiga olingan paytdan boshlab ikki yil mobaynida reja asosida tekshirish o’tkazilmasligi, hududiy soliq organlari tomonidan boshqa tumanlar (shaharlar)da ro’yxatga olingan tadbirkorlik sub’ektlarining ishlab chiqarish binolari, savdo shohobchalari qaerda joylashganidan va xizmatlar ko’rsatiladigan (ishlar bajariladigan) joydan qat’i nazar ularning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirish takrorlanishiga yo’l qo’yilmagani holda, tadbirkorlik sub’ekti ro’yxatga olingan joydagi tegishli soliq organlari bilan bir vaqtda amalga oshirilishi belgilandi. Respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab quvvatlash va ular uchun qulay investitsiya muhitini yaratish hamda ular zimmasidagi soliq yukini kamaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 7 apreldagi “O’zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4609 son farmoni qabul qilindi. Unga muvofiq soliqlarni va boshqa majburiy to’lovlarni o’z vaqtida to’laydigan, shuningdek ishlab chiqarishning barqaror o’sish sur’atlarini va rentabelligini ta’minlovchi kichik tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini soliq tekshiruvidan o’tkazishga qo’llanilgan moratoriy 2017 yilning 1 yanvarigacha bo’lgan muddatgacha uzaytirildi (yuridik shaxslarni tugatishdagi, qo’zg’atilgan jinoiy ishlar doirasidagi, shuningdek byudjet va markazlashtirilgan mablag’lar va resurslaridan
30
foydalanish bilan bog’liq rejadan tashqari tekshiruvlar bundan mustasno). Bundan tashqari O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, tijorat banklari kichik tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetiga ularning hisobvaraqlaridan soliqlarni va boshqa majburiy to’lovlarni to’lashda banklar xizmatlari uchun to’lovlar undirish amaliyotini bekor qilinishi belgilandi. Bunday tadbirlarning amalga oshirilishi ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirish, davlat va xo’jalik boshqaruvi organlari faoliyatining ochiq-oydinligini oshirish, shu asosda tadbirkorlik faoliyatini yuritish sharoitlarini tubdan yaxshilash, yangi ish joylarini barpo etish va iqtisodiyotning xususiy sektorida aholi bandligini oshirishga xizmat qiladi.
Ma’lumki barqaror iqtisodiy o’sishga erishish iqtisodiy siyosatning bosh maqsadi hisoblanadi. Ushbu vazifani hal etilishida byudjet-soliq siyosati boshqaruvchi hamda tartibga soluvchi rolini ijro etadi. Barchamizga ma’lumki, 2014 yilda mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng ustuvor yo’nalishlari belgilab berildi. Ushbu ustuvor yo’nalishlardan kelib chiquvchi vazifalarni amalga oshirishda salmoqli natija va sezilarli o’zgarishlar qo’lga kiritilmoqda, jumladan iqtisodiyotining yuqori barqaror sur’atlar bilan o’sishi va makroiqtisodiy mutanosibligi ta’minlandi, ishlab chiqarishni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash ishlari davom ettirilmoqda. Iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha soliq yukini ko’rib chiqishda barcha soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning tushumga nisbatan salmog’ini, bevosita narx tarkibiga kiradigan soliqlar va majburiy ajratmalarning tushumdagi salmog’ini va ishlab chiqarish tannarxi va davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar va majburiy ajratmalarning tushumdagi salmog’ini tahlil qilib chiqamiz. Tahlil jarayonida 2011-2014 yillardagi iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha soliq yukini ko’rib chiqamiz.
31
Tarmoqlar bo’yicha barcha soliqlar va majburiy ajratmalarning tushumga nisbatan salmog’i tahlili
Barcha soliqlar va majburiy ajratmalarning tushumga nisbatan salmog’i 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil 1 Yoqilg’i-energetika sanoati 23,2 10,5
13,8 13,0
2 Metallurgiya sanoati 15,5 12,9
25,8 24,3
3 Kimyo va neft kimyo sanoati 15,1 12,2
14,0 14,5
4 Mashina qurilish va metalni qayta ishlash sanoati 29,0
20,3 16,6
15,5 5 Yog’ochni qayta ishlash
va tsellyuloza - qog’oz sanoati 31,3 28,3
28,2 26,8
6 Qurilish materiallari sanoati 18,9 19,0
41,1 38,4
7 Shisha va farfor-chinni sanoati 28,2 22,7
52,1 45,2
8 Engil sanoat 17,1 16,0
13,1 14,2
9 Oziq-ovqat va un
mahsulotlari sanoati
39,8 41,8
48,1 40,2
10 Qishloq xo’jaligi 17,7
13,0 8,6
9,2 11 Transport 7,6 6,0
8,6 9,0
12 Aloqa 25,6
24,1 29,4
28,2 13 Qurilish 19,2 22,9
22,4 23,2
14 Savdo va umumiy ovqatlanish 5,0
7,4 11,4
12,0 15 Boshqalar 17,1 15,1
13,3 14,7
O’rtacha nisbat 27,3
22,9 18,8
22,6
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tarmoqlar bo’yicha soliq yuki 2014 yilda shisha va farfor-chinni sanoatida eng yuqori 45,2 foizni tashkil etgan, shuningdek, oziq-ovqat va un sanoati tarmog’ida ham soliq yuki 40,2 foizni tashkil etgan va 2013 yilga nisbatan 6,9 foizli punktga kamayganligini ko’rish mumkin. Bu borada qishloq xo’jaligidagi islohotlar tufayli qishloq xo’jaligi tarmog’idagi soliq yuki 2013 yilda 2012 yilga nisbatan 4,4 punktga kamaygan bo’lsada 2014 yilda 9,0 foizni tashkil etgan. Metallurgiya sanoatida 2013 yilda soliq yukining 32
keskin o’sishi kuzatilgan va 2013 yilda 2012 yilga nisbatan 12,9 punktga oshgan. 2014 yilda bu ko’rsatkich 1,5 foizli punktga paysayganligini ko’rish mumkin. 3-jadval Tarmoqlar bo’yicha bevosita narx tarkibiga kiradigan soliqlarning tushumdagi salmog’i tahlili
Bevosita narx tarkibiga kiradigan soliqlarning tushumdagi salmog’i 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil 1 Yoqilg’i-energetika sanoati 5,3 2,8
7,7 7,5
2 Metallurgiya sanoati 0,3 0,5
5,0 4,7
3 Kimyo va neft kimyo sanoati 1,9 0,6
2,9 3,0
4 Mashina qurilish va metalni qayta ishlash sanoati 7,9
3,7 3,5
4,0 5 Yog’ochni qayta ishlash va tselyuloza- qog’oz sanoati 21,9
20,6 20,7
22,3 6 Qurilish materiallari sanoati 8,9 8,3
19,2 20,2
7 Shisha va farfor-chinni sanoati 13,3 11,1
39,6 37,8
8 Engil sanoat 7,6 7,3
6,5 4,9
9 Oziq-ovqat va un mahsulotlari sanoati 34,5 35,3
39,2 35,6
10 Qishloq xo’jaligi 11,2
5,7 3,0
3,2 11 Transport 1,6 1,1
2,1 2,2
12 Aloqa 15,8
14,4 15,6
15,0 13 Qurilish 8,5 9,8
11,3 12,3
14 Savdo va umumiy ovqatlanish 0,2
1,3 0,3
0,8 15 Boshqalar 3,9 4,4
2,4 3,8
O’rtacha nisbat 15,6
12,2 11,9
11,8
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, bevosita narx tarkibiga kiradigan soliqlar (bunday soliqlarga egri soliqlar hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun soliq kabilar kiradi)ning tushumdagi salmog’i qurilish materiallari sanoatida keskin o’sishi kuzatilgan bo’lib, 2014 yilda 2011 yilga nisbatan 11,3 foizli punktga o’sganligini ko’rishimiz mumkin. Ushbu davr mobaynida bevosita narx narkibiga kiruvchi soliqlarning tushumdagi salmog’i qishloq xo’jaligi sohasi bo’yicha ham 33
keskin kamayish tendentsiyasiga ega ekanligini alohida ta’kidlash lozim, xususan 2014 yilda 2011 yilga nisbatan 8,0 foizli punktga kamaygan. Tarmoqlar bo’yicha narx tarkibiga kiruvchi soliqlarning umumiy nisbati 2011 yilgi 15,6 foiz o’rniga 2014 yilda 11,8 foizga qadar kamaygan.
Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|