Soliqlar va soliqqa tortish
Ishlab chiqarish tannarxi va davr xarajatlariga kiritiladigan
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari va uni kamaytirish masalalari (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5-jadval “FAZO-OMAD” korxonasining moliyaviy natijalari va soliq yuki ko’rsatkichlari 13
- 6-jadval “BARLOS LUX” mas’uliyati cheklangan jamiyatining moliyaviy natijalari va soliq yuki ko’rsatkichlari 14
- (0,317+0,218*Ihf-0,18*Kam+0,015/Ko)*QQ
- 3-BOB. MAMLAKAT IQTISODIYOTINI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA SOLIQ YUKINI KAMAYTIRISH MASALALARI
|
Ishlab chiqarish tannarxi va davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar va majburiy ajratmalarning tushumdagi salmog’i tahlili 12 № Ishlab chiqarish tannarxi va davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar va majburiy ajratmalarning salmog’i 2011 yil
2012 yil
2013 yil
2014 yil
1 Yoqilg’i-energetika sanoati 20,4 9,3
5,8 6,0
2 Metallurgiya sanoati 17,8 17,0
17,5 18,2
3 Kimyo va neft kimyo sanoati 13,0 10,8
10,8 11,0
4 Mashina qurilish va metalni qayta ishlash sanoati 19,0
15,1 13,2
11,2 5 Yog’ochni qayta ishlash va tselyuloza- qog’oz sanoati 10,3
8,7 9,3
9,0 6 Qurilish materiallari sanoati 8,0 8,0
24,2 25,2
7 Shisha va farfor-chinni sanoati 12,2 11,3
12,4 12,8
8 Engil sanoat 7,5 8,2
6,3 6,7
9 Oziq-ovqat va un mahsulotlari sanoati 7,4 8,1
11,5 12,0
10 Qishloq xo’jaligi 5,7
7,7 5,4
6,8 11 Transport 6,0 5,4
6,2 6,4
12 Aloqa 17,6
13,4 17,6
18,0 13 Qurilish 9,3 11,5
10,8 12,4
14 Savdo va umumiy ovqatlanish 2,5
3,2 7,2
5,6 15 Boshqalar 10,1 11,5
8,8 9,2
O’rtacha nisbat 13,7
10,2 12,2
11,4 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish tannarxi va davr xarajatlariga kiradigan soliqlar va ularga tenglashtirilgan ajratmalar (yagona ijtimoiy to’lov, mol-mulk solig’i, er solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar)ning tushumdagi salmog’i yoqilg’i-energetika sanoatida
12
34
tarmoqlar bo’yicha eng yuqori 2011 yilga nisbatan 14,4 punktga pasayganligini ko’rishimiz mumkin. Qurilish materiallari sanoatida esa bu ko’rsatkich eng yuqori 17,2 punktga oshganligini ko’rishimiz mumkin. 2.3. Korxonalar zimmasidagi soliq yuki darajasini baholash mezonlaridan foydalanish tahlili (Kitob tumani DSI ma’lumotlari asosida). Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida Hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan soliq islohotlarining amaliy natijasi asosan harakatdagi soliqlarni soddalashtirish va unifikatsiya qilish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning davlat byudjeti bilan hisob-kitoblari mexanizmini takomillashtirish, soliq hisobotlarini taqdim etish holatlarini kamaytirishga qaratilgan. Respublikamiz hukumati tomonidan olib borilayotgan soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari yuridik va jismoniy shaxslar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishga, soliqqa tortish tizimini soddalashtirishga, soliq stavkalarini pasaytirishga, soliqqa tortiladigan ob’ektlarni maqbul darajada kamaytirishga qaratilganligi bilan ahamiyatli hisoblanadi. Keyingi bir necha yillardan buyon, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan soliq siyosatining markazida, soliq to’lovchi sub’ektlardan soliq yukini pasaytirish orqali xo’jalik sub’ektlari va jismoniy shaxslarning tadbirkorlik hamda tijorat faoliyatini jadallashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Pirovardida, milliy iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan korxonalar va jismoniy shaxslarning ixtiyorida ko’plab moliyaviy mablag’lar qolishiga qulay imkoniyat tug’ilmoqda. O’z navbatida, korxonalar ixtiyoridagi moliyaviy resurslar hisobiga ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish kengaytirishga sarf qilmoqdalar. Bir so’z bilan aytganda, investitsion imkoniyatlari kengaymoqda. Jismoniy shaxslar uchun qo’shimcha mablag’lar hisobiga o’zlarining ijtimoiy muammolarini bartaraf etishi bilan birga, yuqori saviyali ijtimoiy xizmatlardan foydalanishiga qulaylik yaratilmoqda. Iqtisodiy sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini maqbullashtirish masalasi ko’p xollarda soliqlarni minimallashtirish orqali aks ettiriladi. Aytish lozimki, bir soliq turini yoki stavkasini kamaytirish boshqa turdagi soliq yoki yig’im to’lovlarini 35
ko’payishiga olib kelishi mumkin. Xususan, foyda solig’i summasi kamaysa, ijtimoy infrastruktura solig’i bazasi ko’paydi va natijada soliq xajmi xam o’z o’zidan oshadi. Bundan tashqari, davlat yoki ma’lum xudud doirasida bir soliq turini ko’payishi qolgan soliqlarning kamayishiga yoki byudjet daromadlarining umumiy qisqarishiga olib kelishi mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki, davlat uchun optimal ishlaydigan soliq tizimiga ega bo’lish juda muhimdir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlari to’laydigan ayrim turdagi soliq to’lovlarinigina kamaytirishga intilmasdan balki, moliyaviy oqimlarni boshqarishning ratsional tizimini yaratish hamda soliqlarni rejalashtirish uslublarini qo’llagan xolda soliq yuki darajasini baholashlari ham muhimdir. Quyidagi jadvalda Kitob tumanida faoliyat yuritayotgan “FAZO-OMAD” korxonasining moliyaviy natijalari va soliq yuki ko’rsatkichlari tahlilini keltirib o’tamiz: 5-jadval “FAZO-OMAD” korxonasining moliyaviy natijalari va soliq yuki ko’rsatkichlari 13
2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil Sotishdan tushum, mln. so’m 14137.8 15864.2 20563.5 38205.4 48697.0 Moddiy xarajatlar, mln. so’m 3167.8 4770.2
7011.6 11604.1 14704.2 Realizatsiyadan tashqari daromadlar, mln. so’m 735.8
647.0 1024.8
881.4 2261.3
Realizatsiyadan tashqari xarajatlar, mln. so’m 2697.3 2028.6
1381.9 2898.5
5161.4 Qo’shilgan qiymat (QQ), mln. so’m 9008.6 9712.4
13194.9 24584.1 31092.8 Qo’shilgan qiymatning tushumdagi ulushi, mln. so’m 63.7
61.2 64.2
64.3 63.8
Jami soliqlar, mln. so’m 4157.2
4178.5 5911.3
9759.9 11877.4
Jamlangan soliq yuki, foizda 46.1
43.0 44.8
39.7 38.2
Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga e’tibor qaratadigan bo’lsak, mazkur korxona soliq yuki , barqaror kamayish tendentsiyasiga ega. Buning sababi
13 Kitob tumani DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 36
shundaki, “FAZO-OMAD” korxonasining moliyaviy natijalari va, shu jumladan, QQning tushumdagi ulushi tahlil qilinayotgan yillarda barqaror bo’lgan. Bunday holatda, soliq yuki darajasining o’zgarishiga QQ omilidan ko’ra soliq omillari (soliqlar miqdori, bazasi yoki stavkasining o’zgarishi) ko’proq ta’sir o’tkazadi. Jadvaldan jami soliq yuki yillar davomida kamayib kelganligini kuzatish mumkin. Jumladan, uning darajasi 2010 yilda 46.1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2014 yilga kelib bu ko’rsatkich 38.2 foizni tashkil qilgan, ya’ni korxonaning soliq yuki shu davrda 7.9 punktga qisqargan. Bu albatta, YaIT, foyda solig’i stavkasining muntazam pasaytirib kelinayotganligi bilan izohlanadi. Navbatdagi jadvalda esa Kitob tumanida ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanayotgan “BARLOS LUX” mas’uliyati cheklangan jamiyatining moliyaviy holati tahlil etilgan: 6-jadval “BARLOS LUX” mas’uliyati cheklangan jamiyatining moliyaviy natijalari va soliq yuki ko’rsatkichlari 14
2010 yil 2011 yil 2012 yil 2013 yil 2014 yil Sotishdan tushum, ming. so’m 62362.2 20764.
47957.1 11500.0 0.0
Qo’shilgan qiymat (QQ), ming. so’m
15369.5 11302.9 16976.8 7360.0
0.0 Qo’shilgan qiymatning tushum- dagi ulushi, ming. so’m 24.6
54.4 35.4
64.0 0.0
Jami soliqlar, ming. so’m 14711.3
6254.9 10155.8
9760.5 0.0
Penya, jarima va bojlar, ming. so’m
10239.8 9573.3
2727.5 3738.0
6425.6 Jamlangan soliq yuki, foizda 95.7 55.3
59.8 132.6
0.0 Real fiskal bosim (RFB) 162.3 140.0
75.9 183.4
0.0 Soy foyda (zarar) ming. so’m -8933.8 -2380.7 -6237.7 -3971.9 -6425.6
Jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumikinki, 2010-2014 yillarda korxonaning qo’shilgan qiymati faqat soliqlardan iborat bo’lgan.
14 Kitob tumani DSI ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 37
RFB ko’rsatkichi bo’yicha raqamlarga e’tibor qaratadigan bo’lsak 2010, 2011 va 2013 yillarda korxonaning byudjetga to’lashi lozim bo’lgan barcha to’lovlari (shu jumladan, penya, moliyaviy jarimalar va bojlar) miqdori QQ summasidan ham oshib ketib, uning 1.5-2.0 barobarini tashkil qilganligini ko’rishimiz mumkin. Bu esa korxonaning mablag’ bilan ta’minlanmagan katta miqdordagi sun’iy soliq boqimandalarining shakllanishiga sabab bo’lgan. Har qanday korxona faoliyati uchun soliqlar muhim ahamiyatga ega. hozirgi kunda soliqlarning ta’sirini hisobga olmagan xolda qabul qilingan boshqaruv qarorlari samarali yoki optimal bo’lishi mumkin emas. Ma’lumki iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoiti tayyor mahsulotning ishlab chiqarish va sotish bahosini doimiy ravishda pasaytirib borishni talab etadi. Ilmiy adabiyotlarda korxonalar zimmasidagi soliq og’irligi qanchalik past bo’lsa, davlat iqtisodiyotining rivojlanishi ham shunga
mos ravishda o’sish tendentsiyasiga ega bo’ladi. Chunonchi, konkret korxonalar soliq majburiyatlarini bajarilishi va ular zimmasidagi soliq yukini baholash mezonlarida mahsulot tannarxini shakllantirishda korxonaning soliqqa oid xarajatlari boshqa moddiy xarajatlar bilan bir qatorda turadi. Shu jihatdan olib qaraganda, soliq yukini hisoblab chiqarishning ilg’or usullaridan foydalanish real vaziyatni to’liq ifodalab beradi. Ma’lumki, investitsiyalar har qanday jamiyatda iqtisodiy o’sishning muhim omili sifatida e’tirof etiladi. Shu borada kapitalni o’stirishiga ta’sir o’tkazuvchi hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantiruvchi omillar ichida soliqqa tortish masalasi muhim o’rin tutadi. Iqtisodiyotda qulay investitsion muhitni yaratishda maqbul soliq rejimini qo’llash orqali soliq to’lovchilarning haqli e’tirozlariga sabab bo’layotgan ayrim muammolarni, xususan ular zimmasidagi soliq yukini yanada kamaytirish mumkin. Ma’lumki, soliq stavkasining pasaytirilishi, amortizatsion sxemalarning zamon talablaridan kelib chiqqan holda takomillashtirilishi, xalqaro talablardan kelib chiqqan holda soliqqa tortish bazasini o’zgarishi orqali investitsion muhit yanada qulayroq ko’rinish olishi mumkin. 38
Faraz qilaylik, iqtisodiyotda soliqlarning mavjud emasligi sharoitida investor o’z quyilmalari uchun to’liq foyda normasini oladi. Soliqqa tortish mavjud bo’lganda esa olinadagan foyda miqdori soliq summasiga kamayadi. Ushbu soliq yukining miqdori korxonalar soliqqa tortish tizimiga, hisoblangan soliq summasiga nisbatan inflyatsiya darajasi ta’siriga, asosiy vositalar va boshqa aktivlarga hisoblanadigan amortizatsiyaning xususiyatlariga, turli daromadlar (kapitalning o’sishi, foizlar yoki dividendlar)ni soliqqa tortishga va boshqa bir qator omillarga bog’liq bo’ladi. Shu o’rinda soliq yukini keng ma’noda ta’riflaydigan bo’lsak, u o’z ichiga soliq qonunchiligi asosida hisoblangan soliq va boshqa majburiy to’lovlarni hamda ushbu soliqlarni to’lash bilan bog’liq qo’shimcha og’irlikni ham olishini ta’kidlash lozim. Bundan tashqari, iqtisodchi olimlar A.Kadushin va N.Mixaylovalar uslubiga asosan mamlakatimiz soliq tizimi bo’yicha korxona quyidagi soliklarni to’lashga majburligi aniqlangan: 1. Qo’shilgan qiymat solig’i (QQS)=(20%/120%)*QQ. 2. Ish xaqi fondidan yagona ijtimoiy to’lov (YaIT)=(25%/125%)*QQ*Ihf. 3. Ish xaqidan ushlanadigan daromad solig’i (bu soliq turi korxona tomonidan emas, ishchi to’lashiga qaramasdan uni ushbu modelda hisobga olish taklif kilinadi, chunki korxona o’z ishchisini soliq ushlangandan keyin koladigan raqobatbardosh «sof» daromad bilan ta’minlashga intiladi; bundan tashqari ishchi uchun mexnatni baxolashning muqobili bulib «xufiyona» bandlik sohasidagi daromad, ya’ni solik ushlanmaydigan daromad xisoblanadi. Bu erda daromad solig’ining o’rtacha stavkasi shartli ravishda 20 foiz deb olinadi) (JShDS)=0,2*(1-0,33/1,33)*QQ*Ihf. 4. Aylanmadan ajratmalar (respublika yul fondiga–1,5%, pensiya fondiga–0,7%, jami 2,2%, KKSni chegirgan xolda) (ACh)=(0,022*QQ/Ko)/1,2 . 5. Foyda soligi (8%) 0,08*(1-KKS-Kzp-Kam-0,022/1,2/Ko)*DS = 0,08*(0,833- Ihf-Kam-0,018/Ko)*QQ. Yuqorida keltirilgan barcha soliq va majburiy ajratmalarni umumlashtirish
39
qo’shilgan qiymatning davlatga ajratiladigan ulushini, ya’ni soliq yukini ko’rsatuvchi quyidagi formulani yaratish imkonini beradi: (0,317+0,218*Ihf-0,18*Kam+0,015/Ko)*QQ Ko’rinib turibdiki, ushbu model sotishdan tushum xarajat-daromad tarkibining kat’iy tasviri emas. Mualliflarning tan olishicha, soliq yukini baholash sodda va tushunarli bo’lishi uchun bu erda aktsiz va boshka spetsifik soliqlar (suv va tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun soliqlar, er va mol-mulk soliqlari) hisobga olinmagan. Ushbu uslub fakat standart soliqlardan tashkil topgan soliq tizimi uchun juda sifatli va universal uslub bo’lishi mumkin, lekin korxona zimmasiga tushuvchi haqiqiy solik og’irligini to’laqonli baholash imkonini beradigan ko’rsatkich zarur. Ayrim xorijiy mamlakatlarda, xususan Yaponiyada soliq yukini hisoblab chiqish uchun soliq to’lovchining jami soliqqa tortiladigan daromadida soliqlarning ulushini namoyon qiluvchi samarali (effektiv) soliq stavkasi ko’rsatkichlaridan foydalaniladi 15 . Bu usulda soliq yukini hisoblash uchun avvalo daromadning har bir alohida qismidan olinadigan soliq ulushini xisoblab chiqish, keyin ularning barchasini daromadning jami summasiga bo’lish talab etiladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan uslublarning barchasi ham hisoblash jarayonlarida o’ziga xoslikka ega, lekin ular orasidan birortasini tanlab olib, asos qilib olishga kirishishdan oldin bir narsani aniq tasavvur qilish kerak, to’laqonli tahlil uchun korxonalar soliq yukining miqdorini ularning o’z-o’zini moliyalashtirish asosida rivojlanish imkoniyatlari bilan bog’lay oladigan ko’rsatkich talab kilinadi.
15 Nalogovaya sistema Yaponii. Iz raz. materiala lektsii Nobuyosi Tixara, 26 avgust 2004 g. 40
3-BOB. MAMLAKAT IQTISODIYOTINI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA SOLIQ YUKINI KAMAYTIRISH MASALALARI 3.1. Soliq sub’ektlari o’rtasida soliq yukini mutanosib ravishda taqsimlashning asosiy yo’nalishlari.
Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillarida soliqlardan iqtisodiy rivojlanishga erishishda samarali foydalanish maqsadida yuqori soliqqa tortish orqali yuridik va jismoniy shaxslar daromadlarini qayta taqsimlab markazlashtirish va davlat investitsiya dasturlarini moliyalashtirish yo’li bilan iqtisodiy infratuzilmani shakllantirish bilan bog’liq ayrim muammolarni hal qilishga erishildi. Ammo, hozirgi paytda iqtisodiy taraqqiyotga erishish, eng avvalo, soliqlardan tadbirkorlikni faollashtirish va ishlab chiqarishni rivojlantirishni rag’batlantirish maqsadida samarali foydalanishni, ya’ni zamonaqiy soliq nazariyalari qoidalarini respublikamiz sharoitiga mos holda qo’llanilishini taqozo etmoqda. Soliq to’lovchilarga nisbatan soliq yukini pasaytirish ularning iste’moli hamda talabi oshib, ayni vaqtda tovarlar realizatsiyasini kengaytirish omili bo’ladi. Barqaror va yuqori iste’mol mavjud bo’lganda esa pulni jamg’arish ko’payadi, xolos. Bunday sharoitda iste’molchilarga nisbatan soliqni pasaytirish kutilgan samara bermasligi mumkin. Lekin jamg’arish koeffitsientining oshishi moliyaviy resurslar bozorini kengaytirish orqali iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Demak, mamlakatimizda iste’mol darajasining nisbatan pastligi iste’molchilarga nisbatan soliq bosimini kamaytirish zarurligini bildiradi, deyish mumkin, ammo bunday soliq siyosatini joriy etishdan oldin iste’mol darajasi pastligining sabablarini aniqlash talab etiladi. Iqtisodiyotda soliq yukini optimallashtirishga va bir vaqtning o’zida davlat daromadlari bazasini mustahkamlashga butun dunyoda keng ko’lamli yoki qisman soliq islohotlarini amalga oshirish orqali erishiladi. Bunda eski soliqlarni bekor qilish yoki ularning shaklini o’zgartirish, yangilarini joriy qilish, soliq solish
41
bazalarini o’zgartirish, soliqqa tortish turlarining (bilvosita va bevosita soliqqa tortish) nisbatini boshqarish va boshqa shu kabi mexanizmlardan foydalaniladi. Oldingi paragraflarda soliqqa tortishni birxillashtirish, soliqlarni unifikatsiyalash va korxonalar zimmasidagi soliq yukini pasaytirish lozimligini ko’rib chiqdik va shu maqsadda hozirda amal qilayotgan va faqat fiskallik xarakteriga ega bo’lgan ayrim soliqlar va majburiy ajratmalardan voz kechishni, ayrimlarining esa stavkalarini pasaytirishni taklif qildik. Soliq yukining biz taklif qilgan variantda pasaytirilishi, bir tomondan korxonalarning etarli darajada o’z aylanma mablag’lari bilan ta’minlanishiga va shu asnoda ular iqtisodiy faolligining kuchayishiga zamin yaratsa, ikkinchi tomondan, soliqqa tortishdagi adolat tamoyilining qaror topishiga ko’maklashadi. Biroq, masalaning yana bir tomoni ham borki, u ham bo’lsa, soliq yukining keskin kamaytirilishi natijasida amaldagi byudjet daromadlarining zarur darajada ta’minlanmasdan qolishidir. Shu sababli, soliq islohotlarida soliq yukini shoshma- shosharlik, bir yoqlamalik bilan, muqobil variantlarni ishlab chiqmasdan pasaytirish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini nazarda tutmoq lozim.
Buning uchun soliq islohotlari kompleks tarzda amalga oshirilishi kerak, ya’ni bir tomondan soliq yuki, ayniqsa ishlab chiqaruvchi korxonalar soliq yuki sezilarli darajada pasaytirilishi, ikkinchi tomondan, barcha daromad va mulklarni, shuningdek, iste’molni qamrab oluvchi qayishqoq soliqlar tizimi shakllantirilishi lozim. Bu esa o’z navbatida ayrim yangi soliqlarni joriy qilish, mavjudlarini esa qayta ko’rib chiqqan holda bozor munosabatlariga moslashtirishni taqozo etadi. Shu munosabat bilan soliq sub’ektlari o’rtasida soliq yukini mutanosib ravishda taqsimlanishi masalalari quyidagi yo’nalishlar amalda oshiriladi: - korxonalarning real soliq yukini hisoblash borasida buxgalteriya hisobi bilan birgalikda alohida soliq hisobini yuritishni tashkil qilinishi; - har qanday korxonada shakllanadigan xarajatlar tarkibini, foydaning shakllanishini tahlil qilib borish. Bu esa qonuniy asosda foyda solig’i va QQSni kamaytirish uchun xizmat qilishi mumkin;
42
- mamlakatimiz soliq qonunchiligiga ko’ra, ayrim xarajatlar soliq va majburiy to’lovlarning ob’ektiga kirishini e’tiborga olish talab etiladi. Korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan tegishli hisob-kitoblar xarajatlarni ko’paytirilishi orqali ko’proq soliq to’lanishiga olib kelib, maqbul variantni tanlashda qiyinchilik tug’dirmaydi. Chunonchi iqtisodiyotimizning turli tarmoq va sohalaridagi korxonalarning xarajatlar tarkibi va strukturasi, daromadlarning shakllanishi va shu kabilar turlichaligi bilan farqlanadi; - qonunchilikda belgilangan ayrim soliq imtiyozlaridan foydalanishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun etarlicha samara bermayotganligini soliq yuki ko’rsatkichlarini hisoblashda albatta e’tiborga olish talab etiladi. Chunki bir soliq turining imtiyozlar hisobiga pasaytirilishi boshqa soliq turining oshirilishiga xizmat qilishi mumkin yoki boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektning soliq majburiyatlarini oshishiga xizmat qilishi mumkin; Amaldagi soliq qonunchiligimizga ko’ra gastrol-kontsert faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziyasi bo’lgan shaxslar - ushbu faoliyatdan olingan daromadlari bo’yicha daromad solig’i to’lashdan, shuningdek ayrim soliqlardan tashqari qolgan barcha soliqlarni to’lashdan ozod qilingan. Endi bir o’ylab ko’raylikchi, byudjetga tushadigan mablag’larni ko’paytirish maqsadida, davlat hatto jismoniy shaxslar daromadini soliqqa tortishda soliqqa tortilmaydigan minimumni bekor qilgan bir sharoitda, sanoat korxonalari zimmasiga QQS va o’ta yuqori stavkali aktsizlar yukini yuklab qo’ygan bir sharoitda juda katta daromadlar keltiradigan gastrol-kontsert faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslarni soliq to’lashdan ozod qilib qo’yish soliq solish tamoyillarining qaysi biriga mos kelar ekan. Xuddi shuningdek, respublikamiz qonunchiligiga ko’ra advokatlar hay’atlari, advokatlik firmalari va advokatlik byurolari nodavlat notijorat tashkilotlari sifatida faoliyatning advokatlar tomonidan yuridik yordam (xizmat) ko’rsatish bilan bog’liq qismi bo’yicha soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’lashdan ozod etiladilar. Fikrmizcha, advokatlik sub’ektlarining notijorat tashkiloti deb topilishi noto’g’ri, chunki ushbu faoliyat bilan ma’lum yuridik xizmatlarni ko’rsatish, aniqrog’i sotish evaziga daromad topish uchun
43
shug’ullaniladi. Demak, bu ham iqtisodiy asoslanmagan imtiyozdir. Shu sababli gastrol-kontsert faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslarni hamda advokatlik byurolari va firmalarini umumbelgilangan tartibda soliqqa tortishga o’tish lozim. Hozirgi kunda tadbirkorlik sub’ektlariga berilayotgan soliq imtiyozlarining ko’pchiligi ijtimoiy xarakterga ega. Ayniqsa, korxonalar uchun belgilangan soliqlarning qariyb barchasida nogironlarni mehnatga jalb qilish va shunga o’xshash boshqa ijtimoiy tadbirlar uchun imtiyoz berish ko’zda tutiladi. Ayrim tadqiqotchilar buni qo’llab quvvatlashadi ham. Balki bu soliqning ijtimoiy funktsiyasi nuqtai nazaridan to’g’ridir, ammo nogironlarni ishga qabul qilganlik uchun aynan foyda solig’idan engillik berilishi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning arzonligi va raqobatbardoshliligini ta’minlashda va korxonaning foyda olish imkoniyatlarini ta’minlashda sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi. Aksincha, shu va shu kabi boshqa ijtimoiy imtiyozlarning mavjudligi tadbirkorlik sub’ektlarining kamroq
soliq to’lash (yoki umuman to’lamaslik) ilinjida, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ma’lum bir sun’iy shakllarga (“qolip”larga) kirishga undaydi. Sir emaski, hozirgi sharoitda imtiyoz olish uchun ishchilar safiga nogironlarni “jalb qilish”dan oson narsa yo’q. Bu ham bo’lsa qaysidir ma’noda yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga o’z hissasini qo’shadi. Bizning fikrimizcha, soliqdan ijtimoiy imtiyozlar qat’iy ravishda shunday imtiyozlarga muhtoj bo’lgan fuqarolar, ya’ni jismoniy shaxslarning o’ziga adresli tarzda berilishi kerak. Tadbirkorlik sub’ektlari (korxonalar)ga beriladigan soliq imtiyozlari esa iqtisodiy xarakter bilan cheklanishi lozim. Bunday iqtisodiy rag’bat vositasi bo’lgan soliq imtiyozlari ham istisno tariqasida faqat hukumat tomonidan ro’yxati tasdiqlanadigan va monitoringi olib boriladigan, davlat va jamiyat uchun ustuvor bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi, ishlarni bajaruvchi va xizmatlarni ko’rsatuvchi tadbirkorlik sub’ektlariga berilishi maqsadga muvofiq. Soliq yukini kamaytirishdan kutiladigan byudjet yo’qotishlarini oldini olish va tushumlarni ko’paytirib borishning uchinchi muhim yo’nalishi, bu hozirda 44
soliqqa tortilmayotgan, aniqrog’i soliqqa tortishning iloji bo’lmayotgan norasmiy daromadlar va faoliyatlarni soliqqa jalb qilishdir. Bizning fikrimizcha, mamlakatning amaldagi soliq tizimi va soliqqa tortish mexanizmi iqtisodiyotni erkinlashtirishning hozirgi sharoiti talablariga javob bermaydi, chunki u barcha daromadlarni soliqqa tortish qobiliyatiga ega emas. Bunga esa amaldagi soliq tizimining mo’rtligi va biryoqlamaligi sabab bo’lmoqda. Hozirgi soliq tizimi faqat rasmiy hisobi yuritilayotgan yoki yuritish mumkin bo’lgan faoliyatlar va daromadlarni soliqqa tortishga qodir, xolos. Haqiqatda esa soliqqa jalb qilinmayotgan yoki buning iloji bo’lmayotgan bir talay xufiyona daromad va faoliyatlarni oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin, biroq amaldagi qonunchilikka ko’ra isbot qilish qiyin. Ma’lumki, har qanday jamiyatda norasmiy yoki xufiyona iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyot bilan parallel faoliyatda bo’ladi. Faqat uning ko’lami mamlakat iqtisodiy, xususan soliq qonunchiligining takomillashganlik darajasiga, soliqqa tortishning qay darajada adolatli tashkil qilinganligiga, ushbu mamlakatda yashovchi xalqning mentalitetiga va boshqa bir qator omillarga bog’liq holda turli xilda bo’ladi. Masalan, umumjahon miqyosida bu holatning nisbiy og’irligi YaIMning 5-10 foizini, rivojlanayotgan va MDH mamlakatlarida esa bu ko’rsatkich 25-60 foizini tashkil qiladi. Agarda mamlakat norasmiy iqtisodiyotini baholashga bag’ishlangan tadqiqotlarga tayanadigan bo’lsak, u holda bizning respublikamizda xufiyona iqtisodiyotning nisbiy og’irligi YaIMning 30-40 foizini tashkil etadi. Bu degani hozirgi to’planayotgan soliqlarning xuddi shu foizlar darajasida, balki undan ham ko’proq miqdorda zahirasi mavjud deganidir, ya’ni xufiyona iqtisodiyot qancha ko’lamda rasmiy iqtisodiyotga ko’chirib borilsa, mos ravishda shuncha miqdorda soliq tushumlari ham ko’payib boradi. Bizning fikrimizcha, norasmiy iqtisodiyot ko’lami va darajasi mamlakat soliqqa tortish tizimining qay darajada mukammalligi va qayishqoqligi, shuningdek, soliq xizmatining professionallik darajasi va unga berilgan vakolatlar ko’lamiga ham bog’liqdir. Chunki, aynan o’tish davri iqtisodiyotidagi, ya’ni soliq tizimi va soliq ma’murchiligi lozim darajada takomillashmagan mamlakatlarda
45
xufiyona iqtisodiyot nisbatan rivojlangan bo’ladi. Biroq, xufiyona iqtisodiyotni hech qachon va hech qanday jamiyatda butunlay yo’qotib bo’lmagan. Faqatgina uning ko’lamini va ko’rinishini davlatning oqilona iqtisodiy siyosati, xususan, mukammal va qayishqoq soliq tizimi orqali qisqartirish va tartibga keltirish mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqadigan bo’lsak, bugungi kunda “soliqlar keng qamrovli, ayni paytda har bir soha, tarmoq va korxonaga alohida qayishqoq va sharoitga moslashuvchan” bo’lmog’i lozim. “Shunga erishmog’imiz kerakki, har bir soliq to’lovchi, u hoh jismoniy, hoh yuridik shaxs bo’lsin, soliq to’lashdan bo’yin tovlamasdan, daromadlarini yashirishga urinmasdan, aksincha, o’z ishlab chiqarishini rivojlantirish va daromadini oshirishga intilsin”. Buning uchun esa soliq tizimini takomillashtirish va soliq yukini pasaytirish bilan bir qatorda, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek, “soliq organlarini tashkil etishning butun tizimida ham tub o’zgarishlarni amalga oshirish zarur”.
Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|