Soliqlar va soliqqa tortish


Download 0.72 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/6
Sana13.05.2020
Hajmi0.72 Mb.
#105775
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
ozbekiston respublikasida soliq yuki darajasini baholash mezonlari va uni kamaytirish masalalari (1)


3.2.  Xo’jalik 

yurituvchi 

sub’ektlar 

zimmasidagi 

soliq 

yukini 

maqbullashtirish yo’nalishlari. 

 

Soliq  amaliyotida  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  soliq  yukini 



maqbullashtirish masalasi quyidagilarda namoyon bo’lishi bilan e’tiborlidir. 

Birinchidan, korxonalar zimmasidagi soliq yukini maqbullashtirish ularning 

o’z  vaqtida  va  so’zsiz  to’lanishi,  qonunchilikka  aniq  rioya  qilinishi  bilan 

belgilanadi.  Bunda  buxgalteriya  va  boshqa  hisobotlar  shakli  aniq  hamda  to’g’ri 

yuritiladi, qonunchilikka qattik rioya qilinadi. 

Ikkinchidan,  soliq  yukini  optimallashtirishning  yana  bir  shakli  bu  soliq 

to’lovchi kamroq soliq to’lash maqsadida amaldagi qonunchilik imtiyozlardan va 

boshqa 


preferentsiyalardan 

foydalangan 

holda 

soliq 


majburiyatlarini 

maqbullashtirishga erishishi mumkin.  

Soliq yukining pasaytirilishi, boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda, xo’jalik 


46 

 

yurituvchi  sub’ektlar  ixtiyoridan  soliqlar  shaklida  byudjet  ixtiyoriga  olinayotgan 



mablag’lar bir qismining shu sub’ektlar ixtiyoriga qoldirilishini anglatadi. Bunday 

vaziyatda  soliq  yukining  pasaytirilishi  natijasida  byudjetga  borib  tushmaydigan 

mablag’larni  byudjet  manfaatlari  nuqtai-nazaridan  qoplash  masalasi  alohida 

ahamiyat kasb etadi.  

Hozirgi  paytda  iqtisodchi-olimlar  tomonidan  soliq  yukining  pasaytirilishidan 

kutiladigan  yo’qotishlarni  qoplashning  bir  necha  yo’llari  taklif  qilinmoqda. 

Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat:  

1.  Soliq  yukining  pasaytirilishi  avtomatik  ravishda  ishlab  chiqarishning 

jonlanishiga,  rivojlanishiga  yoki  kengayishiga  olib  keladiki,  bu  narsa,  oxir-

oqibatda soliqqa tortish ob’ekti (bazasi)ning ko’payishi (ortishi)ni ta’minlaydi. Bu 

esa,  o’z  navbatida,  soliq  yukining  pasayishi  natijasida  “yo’qotilgan” 

mablag’larning byudjet uchun “kompensatsiya” qilinishini ta’minlashi mumkin. 

Bu  variantning  oqilona  yo’l  ekanligi  quyidagi  savollarning  javobini  aniq 

topishimizga  bog’liq.  Soliq  yukining  pasaytirilishi  haqiqatdan  ham  ishlab 

chiqarishning  gurkirab  rivojlanib  ketishiga  olib  keladimi  yoki  yo’qmi?  Agar  shu 

narsa sodir bo’ladigan bo’lsa, u qancha vaqt ichida sodir bo’lishi mumkin? Uning 

sodir  bo’lishi  “cho’zilib”  ketadigan  bo’lsa,  unda  nima  qilishimiz  kerak?  “Bugun 

soliq yukini pasaytirsak, ertaga ishlab chiqarish rivojlanib ketadi” degan kafolatni 

bizga  kim  beradi  va  kim  buning  uddasidan  chiqadi?  Uddasidan  chiqa  olmasak, 

unda ahvolimiz ne kechadi?  

2.  Byudjet  soliq  yukining  pasaytirilishi  natijasida  “yo’qotgan”  mablag’larini 

qarzga olish yo’li bilan kompensatsiya qilsa bo’ladi.  

Haqiqatdan  ham  shunday.  Lekin  bu  variant  tanlanayotgan  paytda  bizning 

stolimiz  ustida  quyidagi  savollarning  aniq  javobi  turishi  kerak:  Qarzga  olinishi 

kerak bo’lgan mablag’larning miqdori qancha? Bizga shuncha mablag’ni kim yoki 

kimlar  berishi  mumkin?  Lekin  buning  natijasida  ham  qator  muammolar  kelib 

chiqadi. 

3. 


Soliq 

yukining 

pasaytirilishi 

natijasida 

byudjet 

yo’qotmalarini 

kompensatsiya qilishning o’zi xos varianti, ma’lum ma’noda, byudjet xarajatlarini 


47 

 

qisqartirishdir. 



Lekin 

bu 


variantning 

tanlanishi 

“Byudjet  xarajatlarini 

qisqartirishning  imkoni  bormi  o’zi?  Bor  bo’lsa,  uning  qanchagacha  qisqartirilishi 

maqsadga  muvofiq?  Byudjet  xarajatlari  qisqartiriladigan  bo’lsa,  bu,  eng  avvalo, 

kimlarning  manfaatlariga  ta’sir  etishi  mumkin?  Byudjet  xarajatlari  qisqartirilsa, 

buning  oqibati  nima  bo’ladi?  Ularning  qisqartirilishi,  yana  o’zimizga  qimmatga 

tushmasmikan?”  degan  savollarning  paydo  bo’lishiga  olib  keladi.  Va  bu  ham  o’z 

navbatida qator ijtimoiy muammolarga sabab bo’ladi.  

Har  bir  variantda  keltirilgan  savollar  juda  oddiygina  bo’lsa-da,  unga  arzirli, 

asosli, to’g’ri va oqilona javobni berish hammaga ham nasib qilmagan va qilmaydi 

ham.  Ularga  malakali  javob  berish,  eng  avvalo,  soliqlar  va  soliqqa  tortishning 

o’ziga  xos  bo’lgan  hayotiy  tamoyillarini  so’zsiz  idrok  etilishini  taqozo  etadi. 

Bunday  hayotiy  tamoyillarni  inobatga  olmasdan  berilgan  javob  bir  tiyinga 

qimmatligicha qolaveradi.  

Shuning  uchun  ham  og’zimizga  to’g’ri  kelgan  har  qanday  «javob»,  o’zimiz 

o’ylaganimizdek,  bu  savollarning  javobi  emas.  Yuqoridagi  mulohazalardan 

ko’rinib  turibdiki,  soliq  yukining  og’irligini  kamaytirish  masalasi  hozirgi  kunda 

iqtisodiy hayotimizning eng dolzarb masalalaridan biridir.  

Hozirgi  kunda  O’zbekistonda  davlatning  iqtisodiyotga  aralashuvini 

kamaytirishga  doir  izchil  siyosat  olib  borish  natijasida  har  yili  soliq  yukini 

kamaytirish  choralari  amalga  oshirilmoqda.  Eng  avvalo,  ular  ishlab  chiqarishni, 

tadbirkorlik  faoliyatini  rivojlantirishga,  aholining  real  daromadlarini  va  iste’mol 

talablarini  oshirishga  qaratilgan.  Shu  bilan  birga,  soliqlar  va  to’lovlarni 

birxillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu esa soliqqa tortish mexanizmlarini 

oshkoraligiga,  soliqlarni  hisoblash  va  to’lashga  doir  korxonalar  faoliyatini 

soddalashtirishga,  shuningdek,  soliq  majburiyatlarining  bajarilishini  samarali 

nazorat  qilishga  yordam  beradi.  Ayni  paytda  bu  hol  Respublikamizda 

qo’llaniladigan soliq tizimini halqaro me’yorlar va andozalariga muvofiqlashtirish 

zarurati bilan izohlanadi. 

Agar  dunyo  mamlakatlarida  qo’llaniladigan  soliq  yuklarini  izohlovchi 

statistik ma’lumotlariga murojat etsak, shuni ko’rish mumkinki, YaIMga nisbatan 



48 

 

soliq to’lovlari darajasi turli davlatlarda turlichadir. Bu esa iqtisodiy tartibga solish 



darajasitdagi  farqlar,  yuritiladigan  ijtimoiyg’iqtisodiy  siyosat  yo’nalishi,  muayyan 

mamlakatlarning  geopolitik  joylashuvi  va  boshqa  omillar  bilan  izoxlanadi. 

Umuman  olganda  soliq  yuki  darajasi  bo’yicha  dunyo  mamlakatlarini  3  guruhga 

ajratish mumkin: 

  soliqqa  tortishning  yuqori  darajasi  -  soliqlar  salmog’i  Yalpi  ichki  mahsulot 



(YaIM)ning 40 foizidan ortiq (Lyuksemburg, Frantsiya); 

  soliqqa  tortishning  o’rtacha  darajasi  -  soliqlar  salmog’i  YaIMning  30 



foizidan  40  foizigacha  (Daniyaya,  Shvetsiya,  Avstriya,  Germaniya,  Buyuk 

Britaniya); 

  soliqqa  tortishning  o’rtachadan  pastroq  darajasi  -  soliqlar  salmog’i 



YaIMning 30 foizigacha (Xitoy, Xindiston, Misr, Malayziya, Janubiy Koreya). 

Iqtisodiyotda soliq yukini kamaytirilishi soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini 

kuchaytirish bilan birga davom ettirilmoqda. 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyaviy xo’jalik faoliyatida soliq 

yuki  darajasi  ko’pgina  hollarda  ular  kelajak  istiqbolini  belgilab  berishga  xizmat 

qiladi. Zero, korxonalarning asosiy maqsadi bo’lgan – foyda maksimallashtirishda 

ular  gardaniga  tushayotgan  soliq  yuki  tasiri  ijobiy  yoki  salbiy  bo’lishi  ular 

iqtisodiy  faoliyatida  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunda  albatta  soliq  yukini  imkon 

darajasida minimallashtirishdan bir tomondan korxonalar, ikkichi tomondan davlat 

manfaatdor bo’ladi. Masalaga nazariy jihatdan yondoshadigan bo’lsak, Laffer egri 

chizig’idagi  nuqtada  korxona  va  davlat  manfaatlari  to’qnash  kelib,  optimal  soliq 

yuki topiladi (35 foiz). Bu esa korxonalarda soliq yukini kamaytirishdan bo’shagan 

pul  mablag’larini  investitsiyaga  jalb  etib,  ishlab  chiqarish  jarayonini 

jadallashtirishga 

xizmat 

qilgan 


holda, 

korxona 


oladigan 

foydani 


maksimallashtiradi.  Davlat  esa  xo’jalik  yurituvchi  subektlarning  soliq  yukini 

kamaytirishdan 

ko’rgan 

zararini, 

korxonalarning 

ishlab 


chiqarishini 

kengaytirishdan  oladigan  foydani  soliqqa  tortish  hamda  mavjud  soliq  bazasini 

kengayishi hisobidan qoplashi mumkin. 


49 

 

Bugungi kunda soliq qonunchiligida soliqlarning tartibga soluvchanlik roliga 



urg’u  beruvchi  huquqiy  asoslar  yaratilganiga  qaramasdan,  korxonalar  faoliyatida 

soliq  imtiyozlariga  ega  bo’lish,  pasaytiruvchi  stavkalarda  soliqqa  tortiluvchi 

faoliyat  bilan  shug’ullanishga  o’tish  va  umuman  soliqlarni  rejalashtirish  holatlari 

kam  uchramoqda.  Buninng  asosiy  sababi  esa  bizningcha  O’zbekiston  soliqqa 

tortish  amaliyotida  soliq  menejmenti,  soliqlarni  rejalashtirish  tadbirlari  joriy 

etilganligidadir. Jahon amaliyotiga nazar soladigan bo’lsak, bu jarayonlar korxona 

moliyaviy xo’jalik faoliyatida katta examiyat kasb etib, ularni o’tkazishdan nafaqat 

korxona balkim davlat ham bevosita manfaatdor bo’ladi. Ushbu tayanch so’zlarga 

batafsil  to’xtaladigan  bo’lsak,  soliq  menejmenti  -  soliq  to’lovchilarning  soliq 

majburiyatlarini  qonun  doirasida  qiqqartirishga  qaratilgan  hatti-harakatlari 

yig’indisidir. Bu jarayonda soliqlarni qonunchilikka xilof bo’lmagan tarzda chetlab 

o’tish,  shuningdek  soliq  qonunchiligida  belgilangan  imtiyozlarni  qo’lga  kiritish, 

yoki  soliq  majburiyatlarini  kamaytirishga  qaratilgan  maxsus  usullar  qo’llaniladi. 

Bunday  holatlarda  bu  usullar  qonuniy  hisoblanib,  soliq  to’lovchilaga  jarima 

solishga  sabab  bo’la  olmaydi.Soliq  menejmentining  ustunligi  shu  bilan 

asoslanadiki,  buning  natijasi  o’laroq,  soliq  majburiyatlarining  qisqartirilishiga 

qonunlarni 

buzmagan 

xolda 

erishiladi. 



Soliq 

menejmenti 

korxonalar 

muvaffaqiyatini taminlash uchun tayanch vazifasini o’taydi.  

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida,  xususan  iqtisodiy  rivojlanish  fazalaridan 

bo’lgan  bugungi  moliyaviy-iqtisodiy  inqiroz  sharoitida  korxonalar  moliyaviy 

xo’jalik  faoliyatida  soliq  yuki  darajasi  ko’pgina  hollarda  ular  kelajak  istiqbolini 

belgilab  berishga  xizmat  qiladi.  Zero,  korxonalarning  asosiy  maqsadi  bo’lgan  – 

foyda  maksimallashtirishda  ular  zimmasiga  tushayotgan  soliq  yuki  tasiri  ijobiy 

yoki  salbiy  bo’lishi  ular  iqtisodiy  faoliyatida  katta  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunda 

albatta  soliq  yukini  imkon  darajasida  minimallashtirishdan  bir  tomondan, 

korxonalar,  ikkichi  tomondan,  davlat  manfaatdor  bo’ladi.  Masalaga  nazariy 

jihatdan yondoshadigan bo’lsak, Laffer egri chizig’idagi nuqtada korxona va davlat 

manfaatlari  to’qnash kelib,  optimal  soliq yuki  topiladi.  Bu esa  korxonalarda  soliq 

yukini  kamaytirishdan  bo’shagan  pul  mablag’larini  investitsiyaga  jalb  etib,  ishlab 


50 

 

chiqarish  jarayonini  jadallashtirishga  xizmat  qilgan  holda,  korxona  oladigan 



foydani  maksimallashtiradi.  Davlat  esa  xo’jalik  yurituvchi  subektlarning  soliq 

yukini  kamaytirishdan  ko’rgan  zararini,  korxonalarning  ishlab  chiqarishini 

kengaytirishdan  oladigan  foydani  soliqqa  tortish  hamda  mavjud  soliq  bazasini 

kengayishi  hisobidan  qoplashi  mumkin.  Shu  boisdan  ham  bugungi  kunda 

mamlakatimiz miqyosida korxonalar zimmasiga tushayotgan soliq yuki og’iriligini 

kamaytirish maqsadida soliqlar bo’yicha qator engilliklar berilmoqda. 

 


51 

 

XULOSA 



 

Mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusini o’rganish natijasida quyidagi asosiy 

xulosalar shakllantirildi: 

1. Mamlakatimiz  hukumati  tomonidan  olib  birilayotgan  soliq  siyosatining 

ustuvor  yo’nalishlari  ichida  birlamchi  va  eng  asosiysi  hisoblangan  makro  va 

mikroiqtisodiy  darajada  soliq  yukini  pasaytirib  borish  masalasi  har  bir  davlat 

miqiyosida  uning  maqbul  darajasini  aniqlash  va  amaliyotda  qo’llash  masalasi 

bugungi kunda to’liq echimini topmagan nazariy tadqiqotlar qatoriga kiradi; 

2. Soliq  to’lovchilar  uchun  maqbul  soliq  yukini  aniqlashning  uslubiyotini 

ishlab  chiqishda  aholi  jon  boshi  hisobida  ishlab  chiqilgan  yalpi  ichki  mahsulot, 

aholining  tabiiy  o’sishi,  aholining  umumiy  tarkibida  yoshlarning  tutgan  salmog’i 

hamda  faol  qatlami  va  ishchi  kuchlarining  salmog’i,  aholi  tarkibida 

pensionerlarning  salmog’i,  aholi  bandligining  eng  yuqori  ko’rsatkichi,  tabiiy 

zaruriy ishsizlik darajasi va shu kabi mezonlar asos sifatida foydalanilishi lozim; 

3. Har  bir  mamlakat,  shu  jumladan  O’zbekiston  uchun  optimal  soliq  yukini 

ishlab  chiqilishi  va  unga  amal  qilinishi  iqtisodiyotni  barqaror  rivojlanishi  va 

aholining yashash darajasini yaxshilanib borishi uchun asos yaratadi. 

4. Iqtisodiy 

munosabatlarni 

jadallashuvi 

va 

tadbirkorlik 



faoliyatini 

takomillashuvida  soliq  imtiyozlarining  roli  va  ahamiyati  beqiyos  ekanligi  amaliy 

tajribaning natijasidir. Lekin haddan ziyod soliq imtiyozlarini ko’p bo’lishi yuqori 

aytilganidek,  soliq  mexanizmining  samaradorligiga  aksincha  tasir  ko’rsatadi. 

Qolaversa,  bir  soliq  subektiga  imtiyoz  berilishi,  ikkinchi  bir  subekt  uchun  soliq 

yuki og’irligining oshishiga olib keladi. Bu holat o’z navbatida xo’jalik subektlari 

o’rtasida soliqlarning bir xil taqsimlanmasligini keltirib chiqaradi.  

5. Soliq  imtyozlari  sonini  imkon  qadar  qisqartirib  borish  tadbirkorlik 

faoliyatlariga  teng  sharoitlar  yaratish demakdir.  Bu  borada  qilinishi  zarur bo’lgan 

yo’nalishlardan  biri  bo’lib,  soliq  kategoriyasini  rag’batlantiruvchi  xususiyatini 

takomilliashtirish dolzarb masaladir. 


52 

 

6. Moliyaviy  natijalar  va  mol-mulklarning  yuqori  rentabelligiga  erishuvchi, 



ishlab  chiqarish  faoliyatini  amalga  oshiruvchi  soliq  subektlarining  rentabellik 

darajasidan  kelib  chiqqan  holda  foyda  va  mol-mulk  soliqlari  stavkalarini 

kamaytirib  borish  zarurdir.  Bu  holat,  ushbu  subektlarni  xo’jalik  faoliyatlariga 

bo’lgan qiziqishlarni yanada jadallashtirish bilan birgalikda, yuqori daromadlikka 

erishishga,  hamda  o’z  tasarrufidagi  mol-mulklardan  samarali  foydalanishga  olib 

keladi. 


7. O’tish  davri  iqtisodiyotida  soliq  siyosatini  tez-tez  o’zgarib  turishi  obektiv 

jarayondir.  Shuning  uchun  qabul  qilingan  soliq  o’zgarishlari  soliq  subektlariga 

noqulay  sharoit  tug’dirishidan  kelib  chiqqan  holda,  ikki  yil  davomida  mazkur 

o’zgarishni  amalda  qo’llashning  iloji  yo’qligi,  soliq  islohotini  olib  borishga 

ziddiyatlar tug’diradi yoki yo’qqa chiqaradi.  

Mavzuni  o’rganib  chiqish  jarayonida  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar 

zimmasidagi  soliq  yukini  baholash  mezonlaridan  kelib  chiqib  va  ushbu 

ko’rsatkichni yanada kamaytirish borasida quyidagi takliflar ishlab chiqildi: 

1.  Amaldagi  soliq  to’lovlarini  maqbullashtirish,  ya’ni  soliqlarni  qonuniy 

tarzda  kam  darajada  to’lanishini  tashkil  qilish  mexanizmlarini,  xususan  soliqlarni 

kamroq  to’lashga,  ayni  paytda  iqtisodiyot  rivojlanishiga  ijobiy  ta’sir  ko’rsatishga 

imkon  beruvchi  soliq  to’lashning  optimal  shakllarini  amaliyotga  joriy  etilishi 

lozim. 

2.  Soliq  yukini  iqtisodiyot  tarmoqlari  o’rtasida  optimal,  adolatli 



taqsimlanishini  ta’minlash  maqsadida  tarmoqning  iqtisodiy  taraqqiyotga 

erishishdagi  ahamiyati,  daromadlilikka  erishish  darajasi,  tannarxning  shakllanish 

tarkibi, naqd pul aylanishi, soliqqa tortiladigan daromadlarni yashirish imkoniyati 

va  boshqa  ko’rsatkichlarni  hisobga  olgan  holda  aniqlanishiga  e’tibor  qaratish 

lozim. 

 3.  Qo’shilgan  qiymat  solig’i  (QQS)  bo’yicha  xususiy  tartibda  beriladigan 



qo’shimcha  imtiyozlarni  joriy  etilishi  bir  obektdan  bir  marotaba  soliq  undirish 

jarayoniga  zid  holatlarni  keltirib  chiqarmoqda.  Masalan,  tovar  (ish,  xizmat)larni 

ishlab  chiqarilishidan  to  istemolchiga  etib  borguncha  bo’lgan  bosqichlarda 


53 

 

o’rtadagi  bo’g’inlarda  QQS  bo’yicha  imtiyozga  ega  bo’lgan  soliq  subektlarini 



mavjud  bo’lishi  natijasida,  keyingi  bo’g’indagi  xo’jalik  faoliyati  subektining 

faqatgina  o’zi  yaratgan  qiymatdan  emas,  balki  QQS  bo’yicha  imtiyozga  ega 

korxonadan QQSsiz mahsulotlarni sotib olishi evaziga, kelgusida QQSni chegirish 

imkoniyati  yo’qligi  tufayli  sotilgan  tovarning  to’liq  qiymatiga  nisbatan  soliq 

to’lash holatini keltirib chiqarmoqda. Bu esa QQS bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan 

korxonadan  oldingi  bosqichdagi  korxona  tomonidan  qo’shilgan  qiymatga  QQS 

to’lgan  bo’lishlariga  qaramasdan,  ushbu  qiymat  QQS  bo’yicha  imtiyozga  ega 

bo’lgan  korxonadan  keyingi  subekt  to’lashi  mumkin  bo’lgan  QQS  obektiga  ham 

kiritilmoqda. Natijada, yangidan yaratilgan holatlarini yuz berishi ravshandir. 

4. Keyingi yillarda yuridik shaxslar uchun foyda solig’i stavkasi yildan-yilga 

pasaytirilib  kelinayotgan  hozirgi  sharoitda  obodonlashtirish  va  ijtimoiy 

infratuzilmani rivojlantirish solig’i stavkasi o’zgarmasdan kelmoqda. Bunda foyda 

solig’i  kamayishi  bilan  bir  vaqtda  obodonlashtirish  va  ijtimoiy  infratuzilmani 

rivojlantirish  solig’i  summasi  o’sishi  kuzatilmoqda.  Soliq  yukining  pasayishini 

ta’minlash  maqsadida  obodonlashtirish  va  ijtimoiy  infratuzilmani  rivojlantirish 

solig’i stavkasini ham pasaytirish maqsadga muvofiq. 

5.  Aktsiz  to’lanadigan  tovarlarni  qo’shilgan  qiymat  solig’iga  tortishda 

qo’shilgan  qiymat  solig’i  bazasida  aktsiz  solig’i  summasining  mavjudligi  ham 

soliq  yukining  yuqori  bo’lishiga  sabab  bo’lmoqda.  Shuning  uchun  aktsiz 

to’lanadigan  tovarlarni  QQSga tortishda  soliq bazasidan  aktsiz  solig’i  summasini 

chegirish lozim. 

6.  Soliq  to’lovchilar  o’rtasida  soliq  yukining  to’g’ri  taqsimlanishini  yo’lga 

qo’yish  maqsadida  soliqlar  va  ularga  tenglashtirilgan  to’lovlarning  darajasi 

korxonalarning daromad olish darajasiga nisbatan belgilanmagan. Bundan tashqari 

barcha  soliq  xizmati  organlar  o’z  e’tiborini  tekshirish  oson  bo’lgan  soliq 

to’lovchilarga qaratgan, ya’ni, mikrofirma va kichik biznes korxonalariga, bunday 

holda  esa  soliq  to’lovchilarning  asosiy  qismi  katta  korxonalar  va  boshqalar 

qonuniy  yo’lda  ham  noqonuniy  yo’lda  ham  soliq  to’lovlaridan  qochib  ketish 

imkoniyati paydo bo’ladi. 


54 

 

Bir  xil  daromadlarni  bir  xil  soliqqa  tortish  tamoyili  ham  bizning 



Respublikamizda  hozirgi  kunda  to’liq  amal  qilayotganini  takidlash  mumkin. 

Masalan,  xo’jalik  yurituvchi  subektlarning  asosiy  fondlari  va  boshqa  mol-

mulklarini  sotishdan  olingan  daromad  turlicha  aniqlanmoqda.  Mazkur  daromad 

savdo  va  umumiy  ovqatlanish  korxonalirida  uning  qoldiq  qiymati  bilan  sotish 

o’rtasida  farq  sifatida  aniqlanadi.  Taminot  va  sotuv  korxonalarida  esa  asosiy 

fondlar  va  boshqa  mol-mulklarni  sotishdan  olingan  tushum  soliq  obekti 

hisoblanadi.  Demak,  bu  holatda  mazkur  korxona  ushbu  mulklar  realizatsiyasidan 

daromad  ko’rish  ko’rmasligidan  qatiy  nazar  olingan  tushumdan  soliq  to’lashi 

shartdir.  Bu  tartibni  bekor  qilish  iqtisodiyot  tarmoqlarida  soliq  yukining 

pasayishiga xizmat qiladi.  

7.  Soliqdan  soliq  undirish  holatining  mavjudligi  ham  soliq  yukining 

oshishiga  sabab  bo’lmoqda.  Yani  QQS  bo’yicha  soliq  imtiyoziga  ega  bo’lgan 

korxona ashyoviy resurslarni QQS bilan birga sotib oladi va QQS to’lovidan ozod 

bo’lganligi  tufayli,  xom  ashyo  uchun  to’langan  soliq  summasini  o’zi  ishlab 

chiqarayotgan  mahsulot  tannarxi  tarkibiga  kiritib  yuboradi.  Shunday  ekan,  bu 

bosqichdan  keyingi  ishtirokchi  sotib  olgan  ashyoviy  resurslar  tarkibida,  QQS 

bo’yicha  soliq  imtiyozga  ega  bo’lgan  korxona  tomonidan  sotib  olgan  ashyoviy 

resurslar uchun to’langan QQS miqdori ham mavjud. Xuddi shu QQSning miqdori 

imtiyozli  korxonadan  keyingi  subekt  uchun  QQSning  obekti  bo’lib  xizmat 

qilishining  muqarrarligini  keltirib  chiqaradi.  Bu  holatni  oldini  olish  maqsadida, 

QQSga  tortish  jarayonida  QQSdan  ozod  qilingan  xo’jalik  subektlaridan  sotib 

olingan ashyoviy resurslar qiymatini soliq obektidan chegirib tashlash maqsadlidir. 

8.  Foyda  solig’idan  beriladigan  imtiyozlar  tizimida  byudjet  tashkilotlariga 

beriladigan imtiyozlarning salmog’i sezilarli nisbat kasb etadi. Misol uchun, foyda 

solig’i  to’lashdan  byudjet  muassasalari  tarkibiga  kiradigan  jazoni  o’tash 

muassasalari  ozod  qilingan.  Bu  tashkilotlarning  xarajatlarini  O’zbekiston 

Respublikasining  byudjeti  daromadlar  va  xarajatlar  tasniflanishining  tegishli 

moddalari  asosida  davlat  byudjetidan  moliyalashtirilishini  hisobga  oladigan 



55 

 

bo’lsak, bu muassasalarni foyda solig’idan ozod etilishi fikrimizcha o’z ma’nosiga 



ega emas. 

Fikrimizcha,  keltirib  o’tilgan  holatlarni  bartaraf  etib  borish,  soliqqa  tortish 

amaliyotini takomillashuvida muhim ahamiyat kasb etadi va qolaversa iqtisodiyot 

tarmoqlarida  soliq  yukini  optimallashtirish  va  to’g’ri  taqsimlanishida  muhim 

ahamiyat kasb etadi. 


56 

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 



 

I.  O’zbekiston  Respublikasi  Qonunlari.  O’zbekiston  Respublikasi 

Prezidentining  Farmon  va  Qarorlari,  Vazirlar  Mahkamasining  Qarorlari, 

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari. Normativ-huquqiy 

hujjatlar: 

 

1.1.  O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: - T.: “O’zbekiston” nashriyot-



matbaa ijodiy uyi, 2012 y. -40 B. 

1.2.  O’zbekiston  Respublikasi  Soliq  Kodeksi:  Rasmiy  nashr  -O’zbekiston 

Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2012 y. -590 B. 

1.3.  O’zbekiston  Respublikasining  “Davlat  soliq  xizmati  to’g’risida”gi 

Qonuni. 1997 yil, 29 avgust. 

1.4.  O’zbekiston  Respublikasining  “Soliq  maslahati  to’g’risida”gi  qonuni. 

2006 yil 21 sentyabr. //Soliqlar va bojxona xabarlari gazetasi. 2006 yil 21 sentyabr. 

1.5.  O’zbekiston  Respublikasining  “Byudjet  tizimi  to’g’risida”gi  qonuni. 

2000 yil 14 dekabr. //Soliqlar va bojxona xabarlari gazetasi. 2001 yil 2-son. 

1.6.  O’zbekiston  Respublikasining  2014  yil  4  dekabrdagi  “O’zbekiston 

Respublikasining  Soliq  kodeksiga  o’zgartish  va  qo’shimchalar  kiritish 

to’g’risida”gi O’zR-379-sonli Qonuni. 

1.7.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “O‘zbekiston  Respublikasining 

2012  yilgi  asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlari  prognozi  va  Davlat  byudjeti 

parametrlari to‘g‘risida”gi 1675-sonli Qarori (2011 yil 30 dekabr). 

1.8.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “O‘zbekiston  Respublikasining 

2013  yilgi  asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlari  prognozi  va  Davlat  byudjeti 

parametrlari to‘g‘risida”gi 1887-sonli Qarori (2012 yil 25 dekabr). 

1.9.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “O‘zbekiston  Respublikasining 

2014  yilgi  asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlari  prognozi  va  Davlat  byudjeti 

parametrlari to‘g‘risida”gi 2099-sonli Qarori (2013 yil 25 dekabr). 


57 

 

1.10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining 



2015  yilgi  asosiy  makroiqtisodiy  ko‘rsatkichlari  prognozi  va  Davlat  byudjeti 

parametrlari to‘g‘risida”gi 2270-sonli Qarori (2014 yil 4 dekabr). 

 


Download 0.72 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling