Sotsial psixologiya Darslik

II BOB
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK QARASHLARNING RIVOJLANISH 
TARIXI 

---

24 
ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida oyoqqa turishiga ko’plab nazariy 
yondashuvlar turtki bo’ldi. B.Pariginning fikricha, ijtimoiy-psixologik g’oyalar 
dastlab boshqa fan sohalarida shakllanib oldi va so’ngra mustaqil fan sifatida 
ajralib chiqishi uchun zamin yaratdi.
2
Gap bu o’rinda uning falsafiy qarashlar 
doirasida shakllanishi to’g’risidadir. Ushbu jarayondagi bo’linish yoki ajralib 
chiqish asosan falfasadan psixologik va sotsiologik nazariyalarning ajralib chiqishi 
hisobiga sodir bo’ldi, desak bo’ladi. Shu nuqtai nazarni yoqlagan olimlardan 
O.Klaynberg va G.Olportlar ham ijtimoiy-psixologik g’oyalar tarixi qadimgi grek 
falsafasiga, xususan, Platon g’oyalaridan, va nafaqat Platon, balki Aristotel 
g’oyalaridan boshlanganligini ta’kidlaydilar. Falsafaning yangi davrida paydo 
bo’lgan olimlardan Gobbs, Lokk, Galvesiy, Russo, Gegellarning jamiyat va shaxs 
o’zaro munosabatiga oid qarashlarida ham olimlar ta’kidlagan sof ijtimoiy-
psixologik nuqtai nazarlarning shakllanganligini ta’kidlash mumkin. 
Agar yuqoridagi allomalar asarlarida falsafa doirasida ijtimoiy-psixologik 
qarashlar mavjud bo’lgan bo’lsa, bevosita fan sifatida ijtimoiy psixologiyaning o’z 
predmetiga ega bo’lish tarixi yanada diqqatga sazovordir. 
Bu davrda ijtimoiy psixologiyaning rivojiga umuman jamiyatda sodir 
bo’layotgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar sabab bo’ldi. Masalan, XIX 
asrning o’rtalariga kelib qator Yevropa mamlakatlarida sanoat va savdo-sotiqning 
rivojlanishi davlatlararo iqtisodiy aloqalarning keskinlashuviga, shu asnoda 
millatlar va xalqlararo munosabatlarning tig’izlashuviga olib keldi. Bu o’z 
navbatida tilshunoslikning rivoji va xalqlar psixologiyasining shakllanishiga olib 
keldi. Lekin tilshunoslik fani o’z imkoniyatlari darajasida turli xalqlar o’rtasidagi 
muomala va muloqotning samarali yo’llarini belgilash, odamlarning samarali 
hamkorligini ta’minlashga ojiz edi. 
Aynan shunday shu davrga kelib antropologiya, etnografiya, arxeologiya 
sohasida ham qator muvaffaqiyatlar qozonila boshlandiki, ular ham qo’lga kiritgan 
noyob natijalarni ijtimoiy psixologiyasiz aniq ta’riflay va tavsiflay olmadi. 
Masalan, aynan shu davrda ingliz antropologi E.Teylor ibtidoiy jamoalarning 
е изд., испр. и доп.- М.: Аспект Пресс, 2003 – С.28 
2
Паригин Б.Д. Социальная психология.-М., 1971 – С. 21 

---

25 
madaniyatiga oid, amerikalik etnograf va arxeolog L.Morgan hindularning turmush 
tarzi, fransuz sotsiolog va enografi L.Levi-Bryul ibtidoiy odamning tafakkur tarziga 
oid tadqiqotlarini yakunladi. Bu tadqiqotlar natijalarini to’la tahlil etish esa 
muayyan etnik guruhlarning o’ziga xos an’analari, urf-odatlarini bilish, bir-biri 
bilan taqqosalashni taqozo etdi. Bundan tashqari, kapitalistik munosabatalar 
jamiyatda muayyan kriminal guruhlarning ham paydo bo’lishi ularning xulq-
atvoriga xos psixologik qonuniyatlarni ochish, jinoyatchilikning ko’p holatlarda 
uyushgan guruh tomonidan sodir etilgani sababli, shunday guruhning 
psixologiyasini o’rganishni talab etdi. Shu bois ham amerikalik psixolog 
T.Shibutani haqli ravishda ta’kidlaganidek, ayrim fan vakillarining o’z 
muammolarini hal qila olmayotganligi ijtimoiy psixologiyaning mustaqil fan 
tarmog’i sifatida bo’linib chiqishiga zamin yaratdi (T.Shibutani, 1999). 
Ikkinchidan, XIX asrning o’rtalariga kelib, shu paytgacha alohida individ 
psixologiyasini o’rganib kelayotgan psixologiya fanida, ayniqsa, uning 
patapsixologiya tarmog’ida ayrim noyob tadqiqotlar o’tkaldiki, ularda individ 
xulqini uni o’rab turgan insonlar va ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar va 
hamkorlik, o’zaro ta’sirlarsiz tasavvur qilib bo’lmay qoldi. Ya’ni, shaxsning xulq-
atvorini tushuntirishda uni o’rab turgan odamlarning ta’siri ham borligini tan 
olmaslik mumkin bo’lmay qoldi. Lekin ayni shu davrda bu umumiy 
psixologiyaning ayrim masalalarigagina xos, degan tasavvur doirasida shunday 
xulosalarga kelingan edi. 
Lekin ijtimoiy psixologiyaning ilmiy manbalari sohasida sotsiologiya 
fanining xizmatini ko’rsatib o’tmay bo’lmaydi. Sotsiologiyaning asoschilari 
hisoblangan Ogyust Kont, Gerbert Spenser va boshqalar, jamiyatdagi ijtimoiy 
hodisalarni o’rganish uchun albatta, o’ziga xos, ayrim psixologik holatlarni 
o’rganmoq lozim, degan fikrni qat’iy turib isbot qildilar. Ular har bir ijtimoiy 
voqyeada ruhiy hodisalar borligini isbot qilishga urindilar. Masalan, fransuz 
sotsiologi G.Tard har bir individda “ijtimoiy fakt” borligini, bu narsa uning miya 
doirasidagina emas, balki bir qancha miyalar aloqasi tufayli mavjuddir, deb 
hisoblaydi. Ijtimoiy xulq-atvor modeli, uning fikricha, doimo individlararo 

---

26 
munosabatlarni o’z ichiga olib, bunda bir individ boshqa individga doimo taqlid 
qiladi, shuning uchun ham shaxsni o’rganish boshqa shaxslarni inkor qilmasligini 
talab qiladi. Uning fikricha, elementar ijtimoiy fakt intraserebral psixologiya 
o’rganadigan yagona miya hodisalari orqali emas, balki bir necha “kallalar” 
(“aqllar) ning to’qnashuvi oqibatida kelib chiqadigan “intermental psixologiya” 
orqali o’rganilishi va tushuntirilishi lozim. Ijtimoiy xulqning modelida Tard 
fikricha, ikki individning o’zaro ta’siri yetakchi o’rin tutadiki, bunda bir individ 
ikkinchisiga taqlid qiladi. 
Bundan tashqari, sotsiologiyaning o’zi XIX asrning o’rtalarida o’z 
taraqqiyotining rivojida shunday darajaga erishdiki, bu ishlar fransuz pozitivist 
faylasufi O.Kant nomi bilan bog’liqdir. Ijtimoiy jarayonlarning psixologik, 
aniqrog’i, biologik kelib chiqishiga (G.Spenser) bo’lgan qiziqish ijtimoiy 
mavjudlikka psixologik yondashuv orqali baho berish zaruratini keltirib chiqardi.
Diadaning cheklangan ekanligini tushungan boshqa sotsiologlar, masalan, 
amerikalik L.Uord, F.Giddings kabilar ijtimoiy xulqni jamoaviy psixika fenomeni 
orqali tushuntirishga urindilar. Ularning ta’kidlashicha, dastlabki ijtimoiy fakt 
alohida individning ongiga emas, balki u mansub bo’lgan “qavmning 
psixologiyasi”ga aloqadordir. Ya’ni, ijtimoiy fakt – bu mohiyatan ijtimoiy 
tafakkur, aqldir. Uni jamoa yoki jamiyat psixologiyasi o’rganishi kerak. Ular bu 
o’rinda sotsiologiyani nazarda tutganlar. 
Sotsiologiyaning “psixologiyalashuvi” ijtimoiy psixologiyaning predmetini 
aniqlashda juda qo’l keldi, desak bo’ladi, chunki aynan shunday yondashuv 
sotsiologiyadagi psixologik yo’nalishni ta’minlash bilan bir qatorda ijtimoiy 
psixologiyaning o’zini ham alohida fan sifatida tug’ilishiga asos yaratdi. Ya’ni, 
qisqacha aytganda, ikki fan – psixologiya va sotsiologiyaning rivojlanishi, ularning 
ikkisi ham jamiyatda turli vaziyatlarda inson xulq-atvorining ijtimoiy motivlarini 
tushuntirish zaruratini anglashi ijtimoiy psixologiyaning mustaqil fan tarmog’i 
sifatida barpo bo’lishini ta’minladi. 
Shunday qilib, sotsiologiyada psixologik yo’nalish paydo bo’ldi. Tarddan 
keyin L.Uord, F.Giddings va boshqalar ijtimoiylik qonunlarini jamoa ruhiy holati 

---

27 
bilan uzviy ravishda o’rgana boshladilar. Ularning fikricha, ijtimoiy fakt – bu 
ijtimoiy aql, tafakkur bo’lib, u “jamiyat psixologiyasi” yoki sotsiologiyaning bahs 
mavzuidir.
Shunday qilib, yuqorida qayd qilingan ilmiy-falsafiy, ijtimoiy manbalar, 
shart-sharoitlar tufayli ijtimoiy-psixologik g’oyalar shakllanib bordi. Bu qarashlar 
sof psixologiyaga ham o’xshamagan, sotsiologiya doirasidan chiqib ketadigan 
alohida fanning – ijtimoiy psixologiyaning paydo bo’lishi uchun real zamin rolini 
o’tadi.