Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

2. Tsivilizatsiya jazba tariyx penen baylanıslı, al ma’deniyat bolsa tek jazba 
tariytan g’arezli emes. 
Ma‟deniyattın‟ payda bolıwı ilimde adamnın‟ kelip shıg‟ıwı menen 
baylanıstırıladı h‟a‟m kerisinshe. Olar bir-biri menen ju‟da‟ tıg‟ız baylanıslı, 
ajıralmas qubılıslar.
XX a‟sirdin‟ ataqlı filosofı Karl Yaspers aytqanınday: “‟Adamnın‟ da‟slepki 
payda bolıwı bizge elege shekem na‟ma‟lim, tu‟siniksiz, teren‟ sır bolıp 
esaplanadı. Qala berse, adam bul ne o‟zi degen sorawg‟a tolıq h‟a‟m qanaatlanarlıq 
juwap bizge ele berilgen joq”‟
53
Adamnın‟ h‟a‟m ma‟deniyattın‟ payda bolıw ma‟selesinne h‟a‟r qıylı qatnaslar 
h‟a‟m onı sheshiwde h‟a‟r qıylı usılları bar. Solardın‟ ayırımları menen tanısıp 
o‟teyik.
1. Diniy ko‟z-qaras. Bul en‟ da‟slepki ko‟z-qaraslardın‟ biri. Bunda adam 
quday ta‟repinen jaratılg‟an, al ma‟deniyat adamg‟a quday ta‟repinen berilgen 
ka‟ramatlı qubılıslardın‟ joqarı ruwh‟ıy ko‟rinisi dep ko‟rsetiledi. Bul pozitsiyanın‟ 
negizde, a‟lbette, isenim jatadı. 
2. Kosmologiyalıq ko‟z-qaras. Bul jerde adamnın‟ payda bolıwı jerge basqa 
planetalardan aqıllı maqluqlardın‟ keliwi menen baylanıstıradı. Olar ma‟deniy 
uqıplıqları, ta‟jiriybeli, u‟rip-a‟detleri menen kelgen ata-babalarımız eken. Keyingi 
waqıtları bizin‟ planetamızg‟a basqa qon‟sılas planetalardan bizlerge qarag‟anda 
a‟dewir joqarı rawajlang‟an sanag‟a iye, ilimiy jaqtan og‟ada jetilisip ketken, 
qandayda bir ka‟ramatlı ku‟shke iye ‟adamlardın‟‟ “‟ushar tarelkalarda”‟ tez-
tezden “‟qonaqqa”‟ kelip turıwları, olardın‟ maqsetleri h‟aqqında ilimde 
izertlewshiler arasında ko‟p g‟ana tartıslar bolıp atır. A‟lbette, bul jag‟day o‟z-
o‟zinen bolg‟an na‟rse emes, onın‟ tiykarında qandayda bir bizge, ilimge 
na‟ma‟lim sebepler bar ekeni so‟zsiz. Demek, ilim bul ko‟z-qarastı u‟zil-kesil 
biykarlamaydı, h‟a‟m bizin‟ Jer planetamız-kosmostın‟ bir bo‟legi, sonday eken, 
53
Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., qooq. yw-бет 

---

bizin‟ barlıg‟ımızdın‟ kelip shıg‟ıwımız kosmikalıq mazmung‟a iye ekenligin 
umıtpawdı eskertedi. Adamzat tariyxına ko‟z jibersek, Adam h‟esh waqıtta o‟zin 
ta‟biyattan, kosmostan ajıratpag‟an, tıg‟ız baylanısta qarag‟an. Burınnan bizin‟ ata-
babalarımız qanday iske qol urmasın, ma‟yli ol egin egedi me, uzaq saparg‟a 
shıg‟ama, jay salama, bala u‟ylendireme, juldızshılar (astrologlar) menen oylasqan, 
istin‟ sa‟tli bolıwı ushın juldızlardın‟ jaylasıwın ku‟tken. Aspan deneleri adam 
organizmine, den sawlıg‟ının‟ jag‟dayına, h‟a‟tteki keleshek tag‟diriyrine de ta‟sir 
jasaydı dep isenedi. 
3. Marksistlik ko‟z-qaras. Adamnın‟ h‟a‟m ma‟deniyattın‟ payda bolıwı bul 
ko‟z-qaras boyınsha adamnın‟ ja‟miyetlik mazmunı menen baylanıslı. Adam 
ja‟miyettin‟ tuwındısı bolıp, ol ja‟miyetlik miynet iskerliginin‟ subekti h‟a‟m 
produktisi (o‟nimi) bolıp esaplanadı. “‟Adamnın‟ mazmunı barlıq ja‟miyetlik 
qatnasıqlardın‟ jıyındısınan ibarat”‟
54
-dep jazadı K.Marks. 
Adamlar adam ta‟rizli maymıllardan kelip shıqqan. Adam ta‟rizli maymıllarda 
miynet iskerligine bolg‟an uqıplılıq, toparlıq qatnısıqlar, sesli h‟a‟m qozg‟almalı 
signal quralları rawajlang‟an bolıp, olar miynettin‟ arqasında jetilisip bardı. 
Adamlardın‟ payda bolıwı qorshag‟an ortalıqqa o‟zgeshe qatnastı qa‟liplestirdi. 
Egerde h‟aywanlar jasawdın‟ ta‟biyiy sharayatlarına beyimlesse, adam bolsa
birgelikli (qospa) miynette birlesip, ol sharayatlardı qaytadan o‟zgertedi, o‟zinin‟ 
o‟sip baratırg‟an za‟ru‟rliklerine baylanıslı, matreiallıq h‟a‟m ruh‟ıy ma‟deniyat 
du‟nyasın jaratadı. 
Marksistlik kontseptsiya - bul formatsiyalıq teoriya bolıp, biz qarap atırg‟an 
ma‟seleni 
alg‟ashqı 
obshinalıq 
ja‟miyetlik-ekonomikalıq 
formatsiyanın‟ 
qa‟liplesiw jag‟daylarında qaraydı. Ol adamnın‟ h‟a‟m ma‟deniyattın‟ payda 
bolıwın adamzat tariyxının‟ payda bolıwının‟ kontseptuallıq ko‟z-qarası menen 
tu‟sindiredi. 
4. Ekzistentsialistlik ko‟z-qaras. Ekzistentsialistlik pozitsiyadan adamzattın‟ 
payda bolıwın h‟a‟m onın‟ turmısın Karl Yasperstin‟ tu‟sindiriwi dıqqatqa ılayıq. 
Ol adamzat tariyxqa shekemgi h‟a‟m tariyxıy eki da‟wirdi basıp o‟tedi dep 
ko‟rsetedi. 
54
Карл Маркс, Ф.Энгельс. Шы2армалары. e-том, e-бет. 

---

Yaspers tariyxqa shekemgi da‟wirde adamzaat eki jag‟daydı bastan keshiredi, 
yag‟nıy biologiyalıq rawajlanıwdı h‟a‟m tariyxqa shekemgi tariyxıy rawajlanıwdı 
basıp o‟tedi. Birinshi etapta adamnın‟ na‟sillik qa‟siyetleri qa‟liplesedi, al ekinshi 
etapta bolsa adamlardın‟ so‟z arqalı miynet etiw usılları, ta‟jiriybeleri, a‟detleri
a‟melge asırıladı.
Adamda o‟zgeshe biologiyalıq qa‟siyetler qa‟liplesedi. Adam balası bas 
miyinin‟ awırlıg‟ı h‟a‟m seziw organlarının‟ jaqsı rawajlang‟anlıg‟ı menen 
maymıldan parq qıladı, biraq tuwılıwdan da‟rriw ju‟rip kete almaydı. Adam 
biologiyalıq jaqtan sotsium bolıwg‟a, ruxıy iskerlikti u‟yreniwge beyimlesken. 
Tariyxqa shekemgi da‟wirde adamzattın‟ rawajlanıwındag‟ı en‟ tiykarg‟ı 
jag‟daylar Yasperstin‟ pikiri boyınsha mınalar edi: 
Ottı h‟a‟m miynet quralların paydalanıw, so‟ylew tilinin‟ payda bolıwı, tabu 
(qadag‟an etiw) yamasa basqa belgiler arqalı o‟zin-o‟zi jazalawı, gruppalardın‟ 
h‟a‟m qa‟wimlik ja‟miyetlerdin‟ payda bolıwı, mifler ja‟rdeminde o‟z o‟mirin 
sho‟lkemlestiriw. 
Biraq bul da‟wir adamlarının‟ ruxıy o‟miri h‟aqqında h‟esh qanday jazba 
dereklerdin‟, tariyxıy h‟u‟jjetlerdin‟ joqlıg‟ı, “‟iskusstvo tillerinin‟”‟ (arxitekturalıq 
estelikler, ko‟rkem shıg‟armalar) mag‟lıwmatlarının‟ bolmawı, olardın‟ ruxıy 
ma‟deniyatının‟ qalayınsha qa‟lipleskenligin anıqlawdı qıyınlastıradı. 
Tariyx, real, anıq bolıp, o‟tken waqıyalar menen baslanadı. Ma‟selen, 
irragatsiyalıq sistemalardın‟ qurılıwı, xalıqlardın‟ qa‟liplesiwi, imperiyalardın‟ 
payda bolıwı h‟.t.b. 
Ekzistentsializm 
– “‟jasaw filosofiyası”‟, adamnın‟ o‟mirine onın‟ 
“‟du‟nyadag‟ı turmısın”‟ qorqınıshları, maqsetleri, h‟u‟jdanı h‟.t.b. menen bastan 
keshiriw dep tu‟sindiredi. 
Ta‟biyiy sharayatlardan tariyxqa o‟tiw ruxıy bilimlerdi jetkerip beriw, 
texnikadan paydalanıw h‟a‟m basqa da psixologiyalıq jag‟daylar menen baylanıslı. 
Sonday eken, adamnın‟ payda bolıwının‟ ma‟deniy-tariyxıy negizi nede?
Jer sharı 2 milliard jılg‟a shamalas waqıttan berli bar, al ondag‟ı o‟mir shama 
menen 1,5 mlrd jıldı o‟z ishine aladı. Adam biologiyalıq jaqtan sotsio-bio adam 
sıpatında bir neshe million jıllar dawamında qa‟liplesken. A‟lbette bul ju‟da‟ uzaq 

---

rawajlanıw h‟a‟zirgi adam ta‟rizin maymıllar adamlardın‟ babaları emes, al olar 
adamlarg‟a tek g‟ana parallel tarmaq bolıp, olar menen qatar o‟zinshe rawajlang‟an 
bul tarmaqlardın‟ negizi, tu‟bi bir. 
Ma‟deniy-tariyxıy kontseptsiya tiykarınan u‟sh ideyag‟a dıqqat awdarıw 
kerekligin talap etedi. 
1. Adamnın‟ payda bolıwın tu‟sindiriwde F.Shellingtin‟ “‟rux biologiyalıq 
substantsiyanı o‟zgertedi, maymıldın‟ denesin adam denesine aylandıradı”‟ degen 
ideyasına,
2. Kulturologiyalıq qatnasqa, yag‟nıy adamnın‟ ma‟nisin ma‟deniyattın‟ 
mazmunı menen baylanısta izertlewge boladi. 
3. Til h‟aqqındag‟ı ilimnin‟-semiotikanın‟ boljawlarına yag‟nıy adamnın‟ 
sanası, aqıl-oyı h‟a‟m psixikası belgilerdin‟, tildin‟ baylanıslarının‟ ta‟sirinde 
qa‟liplesken degen pikirlerge dıqqat awdaradı. 
Bul ideyalar adamzat genezisin anıqlawda qollanıladı. Solay etip, “‟adam 
o‟zinen o‟zi h‟esh qanday sırtqı ta‟sirsiz payda bolg‟an”‟ degen pikir pu‟tkilley 
qa‟te. Jer sharında o‟mirdin‟ payda bolıwına 2-2,5 million jıl sarp etilgen, sonnan 1 
mln.jıl adamlardın‟ qa‟liplesiwine (yag‟nıy adam ta‟rizli adamlardın‟ jabayı 
adamg‟a aylanıwına) h‟a‟m sonsha jıl-h‟a‟zirgi zaman adam tipinin‟ qa‟liplesiwine 
ketken. 
Arxeologiyalıq h‟a‟m paleontologiyalıq h‟a‟m basqa da ilimler adamnın‟ 
o‟ndirislik iskerliginin‟ elementar (a‟piwayı) da‟rejeden a‟ste-aqırın quramalasıp 
barg‟anlıg‟ın tastıyıqlaydı. Sol iskerlik penen sana rawajlanadı, ol a‟piwayı 
formadan, ma‟selen ken‟islikte awqattı alıw ushın tayaqtan yamasa basqa 
na‟rseden qollanıwdan quramalı, yag‟nıy “‟aqıllı”‟ sheshimdi oylap tabıw 
uqıplıg‟ına iye bolıwg‟a shekem rawajlanadı. Solay etip bizin‟ ertedegi 
babalarımız qıyın jag‟daylardan shıg‟ıwdın‟ ayrıqsha jolların taba alg‟an, demek, 
o‟zin qorshag‟an ortalıqta qorg‟ag‟an h‟a‟m saqlag‟an. 
Jabayılıqtan adam da‟rejesine jetiwde til, so‟ylesiw belgiler h‟a‟m signallardı 
qollanıw, kommunikatsiya a‟h‟miyetli orındı iyeleydi. Bul tirishilik etiwdin‟ 
informatsiyalıq sistemasında mag‟lıwmatlardı qayta islew h‟a‟m o‟zlestiriwde 
jan‟a tildin‟- sana tilinin‟, belgiler arqalı oylawdın‟ so‟z-tu‟sinikler da‟rejesine 

---

o‟skenligin ko‟remiz. Bul sferada tiykarınan alg‟anda ruxıy ma‟deniyat elementleri 
qa‟liplesedi. 
O‟tiw da‟wirinin‟ ja‟ne bir a‟h‟miyetli aspekti oyın bolıp tabıladı. A‟welden, 
oyın joqarı rawajlang‟an maqluqlarg‟a ta‟n bolg‟an. Oyın ma‟deniyattan burıng‟ı, 
onın‟ qa‟liplestiriwshi elementi bolıp esaplanadı. Oyında da‟slepki ma‟deniyat 
iskerliginin‟ tiykarı salıng‟an, ol erkin h‟a‟reket bolıp, onda “‟a‟meliy”‟ 
qızıg‟ıwshılıq bolmaydı, al belgili qag‟ıydalarg‟a muwapıq h‟alda “‟o‟tirikten”‟ 
islenedi. 
Niderlandiyalıq ilimpaz Y.Xeyzing ma‟deniyattın‟ payda bolıwında oyınnın‟ 
rolin ayrıqsha atap ko‟rsetken edi. Onın‟ pikirinshe, oyın adam o‟mirin bezeydi, 
tolıqtıradı, o‟zinin‟ ta‟sirli bah‟alıqları menen (bir na‟rseni bildiriwi h‟a‟m 
belgilewi) a‟h‟miyetli mazmundi beredi, a‟h‟miyetin ku‟sheytedi. Oyında 
adamlardın‟ ruxıy h‟a‟m sotsiallıq baylanısları baslanadı. 
Adamnın‟ biologiyalıq jaqtan rawajlanıwı bunnan 40 mın‟ jıl burın 
tamamlang‟an h‟a‟m sotsiumnın‟ qa‟liplesiwi h‟a‟m rawajlanıw tariyxı baslang‟an. 
Onın‟ o‟miri h‟a‟m is-h‟a‟reketi sinkretikalıq xarakterge iye bolg‟an. Bul da‟wirde 
materiallıq h‟a‟m ruxıylıq iskerliktin‟ ajıralmas birligi ko‟zge taslanadı. Sog‟an 
qaramastan biz alg‟ashqı ja‟miyettin‟ materiallıq h‟a‟m ruxıy-ma‟deniyatın bo‟lek 
qarawdı maqul ko‟rdik.
Alg‟ashqı da‟wirdin‟ da‟slepki basqıshı tas a‟siri bolıp onın‟ o‟zi bir neshe 
basqıshlarg‟a bo‟linedi: 
1. Paleolit (-gr.paLaios- a‟yyemgi +Lithosmac) - tas a‟sirinin‟ erte da‟wiri. Bul 
da‟wirde jer ju‟zinde adam payda boladı h‟a‟m tastan da‟slepki en‟ birinshi 
qurallardı isley baslaydı. 
2. Mezolit (-gr. mesos- orta+ Lithas tas)-paleolit h‟a‟m neolit ortasındag‟ı 
da‟wir. Bul da‟wir adamı tastan kishkene tas quralların islep paydalanadı. Oq jay 
quralı payda boladı. 
3. Neolit (gr. Neos- jan‟a+Lithos- tas) tas a‟sirinin‟ juwmaqlawshı, son‟g‟ı 
basqıshı bolıp tabıladı.Tas qurallarınan paydalanıw tamamlanadı. Adam xojalıq 
ju‟ritiwde o‟zlestiriwden-islep shıg‟arıw, o‟ndiris iskerligine o‟tedi. Bul da‟wirde 

---

“‟neolit revolyutsiyası”‟, yag‟nıy diyxanshılıq h‟a‟m sharwashılıq shug‟ıllanıw 
baslanadı. 
-Eneolit - (lat. aeneus-mıs, gr. Lithos-tas) mıs tas a‟siri-tastan-qola (bronza) 
a‟sirine o‟tiw da‟wiri bolıp, mıs h‟a‟m qoladan islengen qurallardın‟ payda bolıwı 
menen xarakterlenedi. 
B.e.shekemgi 4 mın‟ınshı jıllarının‟ aqırında eneolit qola (bronza) a‟siri menen 
almasadı. 
Onnan keyingi temir a‟siri bolıp, ol adamzat tariyxının‟ alg‟ashqı h‟a‟m erte 
klasslıq da‟wirin tamamlaydı. Bul da‟wirdin‟ materiallıq ma‟deniyatı: miynet 
quralları, olardın‟ qayta isleniwi h‟a‟m paydalanıwı.