Sotsiolingvistika va diskurs

(IKKI TILLILIK) – ikki tilda erkin fikrlasha olish, ikki tilni bir xilda egallash.
Bilingvizm(ikki tillilik) –ikki tilda erkin fikrlasha olish, ikki tilni bir xilda egallash.
BIXEVIORIZM(ingl. behavior ‘xulq, xatti-harakat’dan)ga ko‘ra, mahluqqa (bu odam yoki jonivor bo‘lishi mumkin va h.k.) ta’sir qiladigan qandaydir S (stimul) va ushbu stimulga qandaydir R (reaksiya) bor. Kishilar bir-birlari bilan amaliy (nutqsiz) va nutqli stimullar yordamida o‘zaro munosabatga kirishadi. Ular mazkur stimullarga ikki xil: nutqli va nutqsiz harakatlar bilan javob qaytarishadi: nutqsiz reaksiya S→R; nutq vositasidagi reaksiya S→ r ..... s → R.
BROKA MARKAZI– miyaning chap peshona pastki orqa burmasida joylashgan qism, harakat markazi.
DEKODLASH(decode) – nutqni tushunish.
Diglossiya –bir milliy tilning turli subkodlarida gapira olish, sharoit va muloqot doirasiga bog’liq holda, tilning bir subkodidan ikkinchi bir subkodiga ko’chish, bir til doirasidagi turli uslublardan foydalana olish. “Diglossiya”termini nafaqat bir milliy tilning turli subkodlarida gapirish, balki turli tillarni bilish va ularni muloqot vaziyatiga ko’ra galma-gal qo’llay olishni ham anglatishi mumkin.
DINAMIK AFAZIYA– bemorning so‘zning tovush tomonini farqlay olmasligi, ya’ni so‘zlarni talaffuz qila olmasligi.
DISKURS– verballashgan nutqiy, fikrlash faoliyati bo‘lib, u matnlar majmuyini namoyon etadi. Diskurs – bu hayotga o‘girilgan matn, kognitiv va kommunikativ funksiyalarni o‘z ichiga olgan, real madaniy kommunikativ vaziyatlarni qayd qilgan nutqiy asar. “Diskurs” termini 1970-yillarning boshlaridan dastlab “funksional stil” terminiga sinonim sifatida qo‘llanila boshlagan. Keyinchalik ingliz-sakson tilshunoslari Van Deyk va Kinchlar diskurs ostida faqat matnning mavjudligini emas, balki bu mavjud tizim ortida turgan, birinchi navbatda butun grammatikani tushunishni taklif qilishgan.
EKSPERTIZA– jinoyatni ochish jarayonida (sudgacha va sud jarayonida) gumondor shaxsni, vaziyatni, jinoyat sodir etilganda foydalanilgan vositani topish, gumon qilinayotga shaxsning psixologik holatini aniqlash, shuningdek, jarayonga taalluqli qo‘shimcha ma’lumot olish maqsadida maxsus bilim va tajribaga ega mutaxassisning kriminal tekshiruvi.
Ekzogloss lisoniy vaziyat –har xil tillar majmui.
ELLIPSIS – nutq unsurining tushib qolishi.
Endogloss lisoniy vaziyat –bir tilning tarmoqlari (ost tizimlari) majmui.
ERKIN ASSOTSIATIV EKSPERIMENT– respondentlarning reaksiyasiga hech qanday chegara qo‘yilmay o‘tkaziladigan eksperiment.
ETNOPSIXOLINGVISTIKA –turli madaniyatlardagi lisoniy shaxslar nutqiy muomalasining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganadigan fan. Nutqiy faoliyatda muayyan an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan muomala elementlarining qanday paydo bo‘lishini, turli til egalarining verbal va noverbal muloqotidagi farqlarni o‘rganadi. Nutqiy etiket va “dunyoning rangli manzarasi”ni, turli xalqlardagi ikki tillilik va ko‘p tillilik hodisalarini tadqiq etadi.
FREYM– u yoki bu obyekt yoxud hodisani tasvirlovchi o‘lchovlar tizimini ifodalaydi. Masalan, “Ishlovchining shaxsiy varaqasi” (o‘lchovlari aniq shaklda keltirilgan)da mazkur shaxsning eng kamida uni ishga qabul qilinishi bilan bog‘liq xususiyatlarini tasvirlovchi freym mavjud bo‘ladi. Psixologiyada aksariyat hollarda “faoliyat freymi” ishlatiladi. Unda hodisalarga muayyan savollar (Maqsad? Motiv? Sharoit? Qanday faoliyat turi? va h.k.) beriladi va mazkur o‘lchovlar asosida hodisalar tavsiflanadi. Psixolingvistikadagi turli yo‘nalishlar uning obyekti bo‘lgan aniq nutq hodisalariga turli freymlarning “prizmasi” orqali yondashishadi.
GABITOLOGIK EKSPERTIZA – shaxsning tashqi belgilariga ko‘ra aniqlash ekspertizasi.
GESHTALT – nemischa so‘z bo‘lib, u “obraz, tuzilma, yaxlit shakl” ma’nolarini anglatadi. Geshtaltyaxlit obraz hisoblanadi, ya’ni biron bir obyektni butunicha idrok qilinishi geshtalt,deb tushuniladi. Geshtaltlar konseptual bog‘lanishlar bo‘lib, ular inson psixikasining botiniga tegishli bo‘lgan va tabiiy tilning kategoriyalari doirasidan tashqarida yotgan universal tasavvurlar mohiyatidir.
GRAFIK VA YOZUV EKSPERTIZASImatnning yozuvi, orfografiyasi, matnning sahifada joylashuvi va boshqa jihatlarini tahlil qiladi. Grafik ekspertizada orfografik, leksik, kompozitsion va h.k. identifik xususiyatlar e’tiborga olinadi.
HARAKAT AFAZIYASI– bemor so‘zlarni talaffuz qila olmaydi, garchi u unga aytilgan nutqni tushunadi, bunda miyaning chap peshona pastki orqa burmalarida joylashgan Broka markazi shikast yegan bo‘ladi.
Hududiy dialektlar –ma’lum hududning o’ziga xos belgilari, binobarin, o’ziga xos lug’at, grammatik yoki fonetik xususiyatlariga ega bo’lgan so’zlashuv tili.
HUJJATLAR EKSPERTIZASI– hujjatlardagi imzolar, muhrlar, shtamplar, yozuvlar yuzasidan olib boriladigan ekspertiza.
ICHKI NUTQ– so‘zlovchining ma’lum xabarni bevosita muloqotga chiqarishdan oldin uni ovozning ishtirokisiz qaytarib olishi.
INTERFERENSIYA – ikki tilni biladigan shaxsning bir tilining ikkinchi tiliga ko‘rsatgan har qanday ta’siri va bu ta’sirning natijasi.
Interferentsiya –ikki tilni biladigan shaxsning bir tilining ikkinchi tiliga ko’rsatgan har qanday ta’siri va bu ta’sirning natijasi.
Jargon–biron ijtimoiy guruh vakillarinin o’z nutqi bilan ko’pchilikdan ajralib turish maqsadida, o’zicha mazmun berib ishlatadigan so’z va iboralari. Masalan, oq(aroq), qizil(vino) – ichuvchilar nutqiga xos; strelka (uchrashuv) yoshlarning nutqida; ko’k, ko’kat(AQSh dollari), dodasi(biron narsaning zo’ri) – ko’proq bozorchilarning nutqida qo’llaniladi.
KOD – muloqot vositasi bo‘lib, u tabiiy tillar (o‘zbek, rus, ingliz va h.k.) hamda sun’iy tillar: esperanto yoki zamonaviy mashina tillari, morze alifbosi, turli signallar va boshqalarni o‘z ichiga oladi.
Kod –muloqot vositasi bo’lib, u tabiiy tillar (o’zbek, rus, ingliz va h.k.) hamda sun’iy tillar: esperanto yoki zamonaviy mashina tillari, morze alifbosi, turli signallar va boshqalarni o’z ichiga oladi. Tilshunoslikda kod deganda lisoniy shakllar: til, hududiy yoki ijtimoiy dialekt, shahar koynesi tushuniladi.
Kodlar aralashuvi (bir kod tasarrufidan ikkinchi kod tasarrufiga o’tish) – nutqiy muloqot chog’ida so’zlovchiningkommunikatsiya sharoitidan kelib chiqqan holda, bir tildan (bir til variantidan, dialektdan, uslubdan) boshqa bir til ko’rinishiga o’tishi.
KODLASH(encode) – nutqni yaratish.
KOMMUNIKATIV SHAXS– real kommunikatsiyada real harakat qiladigan aniq kommunikativ aktning aniq ishtirokchisidir.
KOORDINATIV (SOF) BILINGVIZM–ikki til mutlaqo avtonom bo‘lib, har biri o‘zining tushunchalar majmuyiga mos keladi, ikki tilning grammatik kategoriyalari ham mustaqil bo‘ladi.
Koordinativ (sof) bilingvizm–ikki til mutlaqo muxtor bo’lib, har biri o’zining tushunchalar majmuyiga mos keladi, ikki tilning grammatik kategoriyalari ham mustaqil bo’ladi.
Koyne – aholi turli guruhlarining ijtimoiy va lisoniy aloqalari jarayonida shakllangan dialektlararo og’zaki muloqot vositasi.
LAKUNA (lot. lacuna“bo‘shliq, chuqurlik, cho‘nqir joy”; frans. lacune “bo‘shliq, bo‘sh joy”) – biron xalqning maishiy, madaniy, ijtimoiy va tarixiy hayoti uchun xarakterli va boshqa xalq uchun begona bo‘lgan, boshqa tilda aniq muqobili bo‘lmagan so‘z va so‘z birikmalari. Lakunalar qiyoslanayotgan tillarda o‘xshashi bo‘lmagan so‘zlar bo‘lib, ular, asosan, tillarning qiyosida seziladi.
LINGVISTIK SHOK – ona tili uchun kulgili, g‘alati va odobdan tashqari hisoblangan lisoniy birliklar qo‘llanilgan xorijiy nutqni eshitgan insonning hayratlanish, kulish yoki xijolat bo‘lish holati. Masalan, turk tilida düşmek“yiqilmoq”ni, o‘zbek tilida tushmoq“yuqoridan, balandlikdan pastga tomon yo‘nalmoq; biron transportdan tushmoq va h.k.” yoki zor “juda qiyin”, zo‘r“juda yaxshi” ma’nolarni ifodalaydi. Koreys tilida oppaakani, o‘zbek tilida bunga qarama-qarshi ma’nodagi so‘zni anglatadi. Tillararo bunday omonimiya hodisasi “tarjimonning aldoqchi do‘stlari” muammosi sifatida tasvirlanadi.
LISONIY FAOLLIK(linguistic performance) tushunchasi ham N.Xomskiy tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. N.Xomskiy lisoniy faollikni psixologiya sohasiga aloqador qildi va uni til egasi tomonidan yaratiladigan ifodalar sifatida izohladi. N. Xomskiy lisoniy faollikni “aniq sharoitlarda tilning kundalik qo‘llanishi”, - deb tushuntiradi. Lisoniy faolliknutqiy faoliyatda lisoniy qobiliyatni amalga oshirishda yuz beradigan jarayondir. Ya’ni lisoniy faollik ona tilini o‘zlashtirgan kishi egallagan til bilimlarini amalda qo‘llay olishidir.
Lisoniy hamjamiyat– ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan o’zar bog’liq bo’lgan, bir til yoki bir necha til yordamida kundalik hayotda bir-birlari va turli ijtimoiy institutlar bilan o’zar muloqotga kirishuvchi insonlar majmui.
LISONIY ME’YOR– umumiy kommunikatsiya jarayonida tanlab olingan va mustahkamlangan til sistemasining turg‘un an’anaviy realizatsiyalari majmuyi.
LISONIY QOBILIYAT(linguistic competence) tushunchasi N.Xomskiy tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. N.Xomskiy lisoniy qobiliyatni mazkur tilda so‘zlashish qobiliyatini tashkil qiluvchi sifatida izohlagan. Ma’lumki, kishi tovushlar birikuvi, so‘zlar bog‘lanishi, umuman, tildagi so‘zlar tizimining qo‘llanishini onasidan, tevarak-atrofidagi yaqinlaridan eshitib o‘z ona tilini o‘zlashtiradi (ayni holat tilshunos yoki tilni o‘rganuvchi har qanday kishida ham kuzatiladi). Bunday tizimdan foydalanish natijasida inson ona tilidagi cheksiz so‘z turkumlari, jumlalar va matnlarni hosil qilish qobiliyatini egallab boradi. Shunga ko‘ra, lisoniy qobiliyatni so‘zlovchi va tinglovchi til bilimining potensiali, deb izohlash mumkin.N.Xomskiy “lisoniy qobiliyat birlamchi bo‘lib, u lisoniy faollikni belgilaydi”, - deb hisobladi. Transformatsion grammatika tarafdorlari ham asosiy urg‘uni lisoniy qobiliyatga berishdi.
LISONIY SHAXS– muayyan bilimlar va tasavvurlar majmuyiga ega bo‘lgan nutqiy faoliyatni namoyon qiluvchi shaxs.
Lisoniy vaziyat –muayyan bir vaqtda, muayyan bir joyda qanday tildan foydalaniladi, tillarnin soni, qanday turdagi til ushbu hududda ishlatiladi, qancha odam, qanday sharoitda bu tilda gaplashadi, ushbu jamoa a’zolarining bu tilga bo’lgan munosabati, umuman, tilning qo’llanish doirasi haqidagi masalalarni o’z ichiga oladi.
MADANIY SHOK– madaniyatlararo to‘qnashuvlarning ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, u xorijiy tilni o‘rganuvchining ajablanish, hayron bo‘lish yoki tili o‘rganilayotgan madaniyat omillarining qabul qilmaslik holatini ifodalaydi. Madaniy shok til o‘rganuvchining noto‘liq akkulturatsiyasi yoki u uchun yangi bo‘lgan madaniyat me’yorlarini bilmasligi, tushunmasligidir.
Makro sotsiolingvistika –tilning u yoki bu darajada ijtimoiy omillar bilan shartlangan yirik masshtabli jarayonlarini o’rganadi. Bu jarayonlar jamiyatga to’liqligicha yoki unin katta majmuasiga: ijtimoiy qatlam, etnos, etnik guruh kabilarga xos bo’ladi.
MATN ATRIBUTSIYASI matnning muallifligini – ma’lum matnni mazkur shaxsga tegishli ekanligi yoki bu shaxsga tegishli emasligini aniqlash. Matnning atributsiyasi faqatgina kriminalistik amaliyotda amalga oshirilmaydi. Matnni aniqlash tarix va filologiya fanlarining yordamchi sohasi hisoblangan, badiiy va boshqa asarlar matnlarining yaratilishi tarixi, taqdirini o‘rganadigan manbashunoslikning ham muhim masalalaridan biridir.
1Здравомыслова Е.А
Тёмкина А.А Исследования женщин и гендерные исследования на Западе и в России.//Общественные науки и современность.1999 №6
2 Маслова В.А.Лингвокултурология Учебное пособие Академия ,Москва 2001.
3 1 Алпатов В. М. Япония: язык и общество.. - М.: “Муравей”, 2003.
http://fayllar.org