Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

Dyurkgeym sotsial taraqqiyotning etakchi omili mehnat taqsimoti deb
qaragan bo’lsa-da, bu jarayonni avtomatizm tarzida ifodalashdan yiroq edi.
Jumladan, haddan tashqari ixtisoslashuv olib kelgan salbiy oqibatlarni bartaraf
etish uchun ijtimoiy birdamlik, hamkorlik organlari — professional uyushmalar
tashkil etish g’oyasi Dyurkgeym sotsial taraqqiyot kontseptsiyasida muhim o’rin
tutadi.
P.Sorokin «sotsial genetika»sida uning ijtimoiy taraqqiyot g’oyasi ilgari
surilgan. Uningcha, «genetik sotsiologiya» yoki «sotsial genetika» sotsial
evolyutsiya nazariyasi bo’lib, u butun jamiyatning yoki uning muayyan tomonlari,
institutlari rivojlanish chizig’ini yoki tarixiy tendensiyalarini, shuningdek, bu
tendensiyalardan og’ish va chekinishlarni tushuntirib beradi. Sorokin
birinchilardan bo’lib sotsiomadaniy o’zgarishlar dinamikasi nazariyasini ishlab
chiqdi. Bu nazariya bo’yicha, ijtimoiy voqelik o’zgarishi qonunli jarayondir.

---

Muayyan ijtimoiy — madaniy ulkan tizimlar (supersistemalar) bir-birlari bilan
dialektik ravishda almashinadi. Muayyan jamiyat hukmron bo’lib turgan
dunyoqarashning «o’tmaslashib qolishi» uning boshqa dunyoqarashga o’rnini bo’
Shatib berishga olib keladi. Bu o’z navbatida ijtimoiy muassasalar va normalarning
o’zgarishiga, jamiyatning tubdan o’zgarishiga olib keladi. Jamiyatni bog’lab,
birlashtirib turuvchi bir asos emirilishni va boshqa muqobil madaniy tarzning
(etosning) hukmronlikka intilishi ijtimoiy, madaniy inqiroz, urush va boshqa
ijtimoiy to’fonlarga olib kelishi mumkin. Masalan, sorokin fikricha, birinchi jahon
uru Shi va 1917 inqilobi G’arbiy Yevropa ijtimoiy-madaniy tizimidagi
to’ntarishlar natija bo’lib, ularning o’zi keyingi ijtimoiy larzalarga olib keladi.
Sotsiolog adabiyotda, shuningdek, qator ijtimoiy fanlar doirasida «sotsial