Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari
Download 3.82 Mb. Pdf ko'rish
|
1.Umumiy sotsiologiya
|
9-mavzu. SOTSIAL STATUS VA ROLLAR
Reja: 1. Status (maqom) tushunchasini olimlar tomonidan tavsiflanishi 2. Maqomning klassik ta’rifi 3. Shaxs haqidagi nazariyalarda belgilangan va ortirilgan mavqeylar tushunchalarining ahamiyati 4. Ijtimoiy rol tushunchasi 1. Maqom – sotsiologiyada keng iste’molda bo’lgan tushuncha bo’lsada uning tabiati, mazmun-mohiyati borasida yaxlit ta’rifi ishlab chiqilmagan. XIX asrda ingliz tarixchisi va huquqshunos G.D.S.Meyn ushbu tushunchaga ilk bor sotsiologik mazmunni taqdim etdi. Ayrim sotsiologlar uchun maqom bu – belgilab qo’yilgan me’yorlar bo’lsa, ayrimlari uchun – institutsional tizimda madaniy me’yorlar tomonidan belgilangan o’rin, joydir. M.Veber sotsial maqomni nufuz kesimida tahlil qilgan va uni individning jamiyat egallagan yuqori o’rni sifatida taqin qilgan. Oksford sotsiologik lug’atida G.Marshall yozishicha sotsiologiyada ushbu tushunchani ta’riflashda ikki yondashuv shakllangan 1 . Keng ma’noda maqom individ tomonidan sotsial strukturada egallangan joy o’rin anglansa, tor ma’noda guruhlar yoki stratalar siyosiy-huquqiy va madaniy mezonlar asosida tartiblangan sotsial stratifikatsiya shakli tushuniladi. Status uni egallab turgan individlarning turmush tarzi bilan begilanadi va uni egallash uchun rasmiy tayyorgarlik talab etadi. Jamiyatning maqomlar tizimini muqimligini ta’minlashda maxsus mexanizmlar va tajriba talab etiladi. Aynan bir xil maqomli o’rinni egllab turgan kishilar yig’indisi maqomli guruhlarni tashkil etadi. Statusli guruhlar bir-biri bilan monopol imtiyozlarga egalik qilishda raqobatga kirishadi va hayotiy zahiralarni boshqarishda yot kishilarni ishtirokiga to’sqinlik qiladi. Sotsial strukturada guruhlarning qaysi turi hukmronlik qilishi M.veber ta’rifiga ko’ra jamiyat ikki turga bo’linadi: stastuli va sinfiy. Xo’sh, kishining ijtimoiy mavqei deganda nima anglanadi? Mazkur savolni izohlash jamiyatning chigal ijtimoiy voqeligidan o’rin olgan ijtimoiy maqom, ijtimoiy me’yor, ijtimoiy funktsiya, ijtimoiy rollar, xulq-atvor modellari kabi tushunchalarni jinsiy nisbiylikda anglash imkonini beradi. T. Parsonsning fikricha inson bir vaqtning o’zida bir qator ijtimoiy mavqelarni egallaydi. Ushbu ijtimoiy mavqelarga doir huquq va majburiyatlar yig’indisidan – maqom (status) hosil bo’ladi. A.Radkliff-Braun o’zining «Struktura i funktsiya v primitivnom obshestve» asarida «maqom» ning etnogenezisini primitiv madaniyatlardagi avlodlararo vorisiylik bilan bog’laydi. Uningcha, «maqom» erkak yoki ayol urug’i ustuvorligi sharoitida individning o’zi mansub bo’lgan jamao ijtimoiy me’yorlari tomonidan tan olingan huquq va majburiyatlar yig’indisidir. Maqom atamasining etimologiyasiga murojaat etgan Radkliff-Braun fikricha, «status (ingl. maqom), 1 Oxford Dictionary of Sociology / Ed. by G. Marshall. Oxford; N.Y, 1998. P. 638-639. estate (ingl. tabaqa, jamiyatdagi o’rin, maqom) va state (ingl. davlat * ) atamalari lotinchadagi estatus (lot. maqom) so’zining Shakllari (bu ma’noda sinonimi) dir» 2 . Ushbu atamalarni muallif Afrika qabilalari ijtimoiy-jinsiy tafovutlarini talqin etishda qo’llaydi. 2. Maqomning klassik ta’rifini 1930 yilda amerikaliy antropol va sotsiolog R. Linton ishlab chiqdi. Linton status deganda kishining sotsiat tizimda egallagagan pozitsiyasi (o’rnini) anglaydi. Rol esa ushbu pozitsiya bilan uzviy bog’liq hulq atvor kutilmalaridir. U bu ikki tushunchani bir-biridan aniq-ravShan jaratib oldi. Uningcha maqom bu – strukturaning unsuri sifatida statik holat va kishi ma’lum yachaykali yoki modelidir 5 . 2013 yilda nashr etilgan «Dictionary of sociology» da «status» ning fanlararo kengaytirilgan ta’rifiga ko’ra - ijtimoiy, mulkiy, moliyaviy, fuqarolik holati, (xizmat) o’rni, maqom tarzida ta’riflangan. «Sotsiologiya entsiklopediyasi»da xalqaro atamashunoslik, xususan, rus tilida tez-tez qo’llaniluvchi «pozitsiya (ingl.- position)» atamasi individ yoki ijtimoiy guruhning ijtimoiy tuzilmada egallagan o’rni, holati yoki maqomi ekanligi keltirilgan 3 . YA’ni, ushbu tushunchalar sinonim sifatida taklif etilgan. Soddalashtirilgan ta’rifga ko’ra «maqom» - shaxsning sotsial stratifikatsiyada egallagan o’rni, holatidir. Sotsial stratifikatsiyannig shakli sifatida maqomli guruhlar yoki stratalar huquqiy, siyosiy va madaniy mezonlar asosida yaxlit qolipga tushirilgan va tashkillangan. M.Veber individ mavqeini ta’riflashda maqomli o’rin («status positions») jumlasini qo’llab, uni iqtisodiy va ijtimoiy hayotning «me’yorlashgan qat’iy o’lchovi» sifatida ta’riflaydi. Bu o’rinda «status positions» jumlasi maqomli (yoki nufuzli) mavqe ma’nosida qo’llaniladi. O’zbekiston milliy entsiklopediyasida esa arab tilidan olingan - «maqom» - joy, makon, o’rin degan ma’nolarni anglab, uning yuridik ta’ifiga ko’ra «saylab qo’yiladigan shaxslar, fuqarolar, davlat idoralari, tashkilot, muassasa, xalqaro tashkilotlarning normativ akt bilan rasmiylashtirilgan huquqiy holati, ular huquq va majburiyatlarining yig’indisidir 4 . Bizningcha jamiyat sotsial strukturasi negizida yotuvchi maqom tushunchasini quyidagicha muhim nazariy xuloslash mumkin: «Mavqe – individning ijtimoiy tuzilma komponenti sifatida jamiyatda rasmiy tan olingan nufuzli o’rni, maqomidir. Ilmiy-ommabop iste’molda qo’llaniladigan maqom, mavqe, martaba, o’rin, holat, nufuz tushunchalari bir ijtimoiy hodisani izohlovchi sinonim so’zlardir. Odatda insonning kasbiy professionalizmi nuqtai nazaridan Shaxsga nisbat berilishida qo’llaniladigan nufuzli maqomi uning oilasi ijtimoiy mavqeini ham anglatadi. Maqom statik tushunchadir. Demak, uni harakatga keltiruvchi dinamik kategoriya bu – roldir». N.Smelzer sotsial stratifikatsiyadan kelib chiqib kishilarning egallagan maqomlari turfa xilligini ta’kidlar ekan ularning ichida albatta «bosh» «asosiy * «Bolshoy аnglo-russkiy - russko-аngliyskiy slovаr» dа ushbu аtаmаlаr аynаn shu mаzmundа tаъriflаngаn. 2 А. R. Rаdkliff-Brаun. Strukturа i funktsiya v primitivnom obshestve. Ocherki i lektsii. Per. s аngl. — M.: Izdаtelskаya firmа «Vostochnаya literаturа» RАN, 2001. – S. 50. 3 Entsiklopediya sotsiologii 2009. 4 O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. Toshkent: dаvlаt ilmiy nаshriёti, 342 b. www.ziyouz.com kutubxonаsi maqom» borligi, ushbu maqom o’z o’rnida kishi mansub bo’lgan ijtimoiy guruh xususiyatlar mushtarakligidan hosil bo’lishini bildiradi. Maqom tushunchasi bilan chambarcham bog’liq «rol» T. Parsons ta’rificha «bu aktor * ning o’zaro munosabatlar jarayonida ishtirokini tashkillangan holda ta’minlaydi 5 . Shu ta’kidlash lozimki, rollar institutsionallashgan va ular ma’lum jamiyat, jamoa, guruhda o’rnatilgan madaniy me’yor, ahloqiy andaza qoliplariga tom ma’noda mos tushganda uning aktori ijtimoiy me’yorlarga nisbatan konformlashgan bo’ladi. V.Radaev va I. Shkaratanlarning «Sotsialnaya stratifikatsiya» asarida yozishicha «Ijtimoiy rol – bu kishining Shaxslararo munosabatlar tizimidagi ijtimoiy mavqe orqali belgilangan hulq-atvor modelidir 6 . Ijtimoiy rollar hulq- atvorning turg’un stereotiplariga mutanosiblikni saqlash maqsadida uzoq vaqt davomida sekinlik bilan ixtiyoriy o’zlashtiriladi yoki ijtimoiy muhit tomonidan majburan singdiriladi. Bu ma’noda rollar hulq-atvor yaxlitligini hosil etuvchi komponent, tarkibiy elementdir. 3. Shaxs haqidagi nazariyalarda maqom va rol tushunchalarining ahamiyati. 1.Asosiy ijtimoiy shaxs nazariyalari: Ch.Kulining «Ko‘zgudagi men» nazariyasi, Dj.Midning «Boshqalar tomonidan umumlashtirilgan» nazariyasi. 2.Ijtimoiy rollar. 3. Rolli bajarish va rolli kutish. Sosiologiyada Amerikalik D.J.Mid va G.Mintonlar tomonidan asos solingan shaxsning roli nazariyasi ham diqqatga sazovordir. Keyinchalik bu nazariya G.Merton va T.Parsons, g‘arbiy Olmoniya sosiologi G.Darendorflar tomonidan yanada rivojlantirilgan. Bu nazariya ikki asosiy tushunchalar: shaxsning ijtimoiy mavqei va ijtimoiy roli orqali tushuntiriladi. Unga ko‘ra, har bir inson muayyan ijtimoiy tizimida bir necha o‘rinni egallashi mumkin. Har bir egallangan o‘rin ijtimoiy mavqe deb ataladi. Shaxs o‘z xayoti davomida bir necha ijtimoiy mavqega ega bo‘lishi mumkin. Binobarin, bu o‘rinlardan qaysi biridir uning asosiy ijtimoiy mavqeini belgilaydi. Bosh mavqe shaxsning egallab turgan mansabi (masalan, direktor, rais, professor, kabi) bilan belgilanadi. Shaxs ijtimoiy mavqei uning tashqi xulqida ham, tashqi qiyofasida, yurish turishida va xatto muomalasida ham o‘z ifodasini topadi. Shaxsning ijtimoiy roli nazariyasida belgilangan va erishilgan ijtimoiy mavqelari o‘zaro farqlanadi. Belgilangan mavqe - bu shaxs xizmati va xatti-harakatidan qat'iy nazar, jamiyat tomonidan belgilab qo‘yiladi. Shaxsning etnik kelib chiqishi, tug‘ilgan joyi, oilasi, zoti va boshqalar shular jumlasidandir. Erishilgan mavqe deganda, shaxsning o‘z xatti-harakati, qabiliyati bilan erishgan mavqei tushuniladi. Masalan: yozuvchi, firma boshlig‘i, direktor, professor va shu kabilar. Bulardan tashqari, yana shaxsning tabiiy va kasbiy lavozim mavqei ham o‘rganiladi. Shaxsning erkak va ayoli, bolalik, o‘smirlik, yoshlik, o‘rta yosh, keksalik davrlarini bildirsa, kasbiy * Аktor — individ ёki jаmoа. Boshqаchа аytgаndа «sotsiаl obъekt». Pаrsons T. O strukture sotsiаlnogo deystviya. — M.: Аkаdemicheskiy Proekt, 2000. — 195 s. 5 Pаrsons T. O strukture sotsiаlnogo deystviya. — M.: Аkаdemicheskiy Proekt, 2000. — 195 s 6 Rаdаev V.SHаkаrаtаn I. Sotsiаlnаya strаtifikаtsiya.- M.: Nаukа 1995. – S. 8-14 lavozim mavqei shaxsning ijtimoiy - iqtisodiy va ishlab chiqarish - texnik holatini (muhandis, temirchi, xaydovchi va boshqalar.) bildiradi. 4. Ijtimoiy mavqe shaxsning muayyan ijtimoiy tizimida egallagan konkret o‘rnini ifodalaydi. Ijtimoiy rol' esa shaxsning ijtimoiy tizimida egallagan mavqe bilan bajaradigan faoliyati majmuini ifodalaydi. Masalan, ma'muriy - buyruqbozlikka asoslangan. Sovet tizimi buyruqboz shaxslar tipini shakillantirib qo‘ydi. Bunday shaxs tipiga “yuqori” ko‘r- ko‘rona, so‘zsiz bo‘ysunish, dunyoqarashi tor, bir tomonlama, o‘z mansabini saqlab qolish va yuqori mansablarga erishish yo‘lida har qanday qabihlikdan qaytmaydigan, munofiqlik kabi xususiyatlarga ega bo‘lganlar kiritildi. Bunday kishilarning shaxs xususiyatlari ular bajaradigan vazifasiga o‘z o‘rnini bo‘shatib beradi. Shaxs tipining bunday ko‘rinishi hozirda ham jamiyat hayotini yangi sharoitda erkin rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda. Shaxs faoliyati deganda, uning ichki va tashqi tendensiyalarining ijtimoiy hayotda nomoyon bo‘lishi xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik insonning shaxs sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo‘lib uning yuksak qadriyatli ehtiyojlarini qondirishlari va sifat ko‘rsatkichdir. Demak, ijtimoiy faollik shaxsning muhim sifatidir. Shaxs faolligi deb uning xayotini boshqarish bilan, qadriyatlarini nomoyon bo‘lish xususiyatlariga aytiladi. Ijtimoiy faollik insoning shaxs sifatidagi darajasining asosiy ifodasi bo‘lib, uning yuksak qadriyatli ehtiyojlarini qondirish usuli va sifat ko‘rsatkichidir. Shu jihatdan shaxs faoliyati sosiologiyada keng va kichik (tor) ijtimoiy darajalarda o‘rganiladi. Shaxsning bunday darajalarda o‘rganilishi metodologik ahamiyat kasb etadi. XIX asrning 20 yillarida sosiologiyada ilmiy yo‘nalish strukturaviy yo‘nalish (yoki oddiy aytganda funksionalizm) paydo bo‘ldi. Bu yo‘nalishning asoschilari bo‘lib, E.Dyurkgeym, A.R.Redkliff-Braun (1881-1995) va boshqa tadqiqotchilar bo‘lishgan. Bu ilmiy maktab turli holatlarda kishi o‘zini qanday tutishi to‘g‘risidagi normalarni tadqiq qilishni boshladi. Funksionalizm rol deb ataladigan institusional normalar muammosiga asosiy e'tiborni qaratdi. Funksionalistlar fikricha, sosiologiyada sosial taxlilning birligi harakat qilayotgan individ emas, balki roldir. Turli guruhlardagi har bir kishi qandaydir ma'lum maqomga ega bo‘ladi. Bu maqomlarda xatti-harakat namunalari ko‘rsatilgan bo‘ladi.Bunda individ a'zo bo‘lgan guruh individdan ushbu namunalarga mos keladigan hatti- harakatni kutadi. Shu asosda biz otaning, onaning, do‘stning roli to‘g‘risida gapirishimiz mumkin. Shunday qilib, sosial rolni guruh o‘z a'zolaridan kutayotgan qat'iy ko‘rsatilgan namunalarga muvofiq chiqadigan, hatti-harakatlarning nisbatan doimiy va ichki aloqali tizimi sifatida ta'riflash mumkin. Agar biz mazkur tushunishdan kelib chiqadigan bo‘lsak, individning hatti- harakat rolini insonning turli sosial birliklarda bajarayotgan funksiyasidan kelib chiqib tahlil qilish mumkin. Shuning uchun amerikalik olimlar Don Moreno (1892-1974) va Robert Merton (1910t) shaxsni individ jamiyatda bajaradigan sosial rollar majmuining funksiyasi sifatida ta'rifladilar. Rollarni amalga oshirish jarayoni ko‘pgina omillarga bog‘liq. -insonning biopsixologik imkoniyatlari. Ular u yoki bu sosial rollarni bajarishga imkon berishi yoki imkon bermasligi mumkin. -ideal xususiyatlar kompleksini belgilaydigan shaxs o‘rnaklari. Individ bu o‘rnaklarni rollarni bajarish chog‘ida, hamda individdan guruh kutayotgan hatti- harakatning ideal usullarni namoyon etishi kerak. -guruh tomonidan qabul qilingan rollar va sosial nazorat xarakteri. -guruh strukturasi, uning mustahkamligi va individning o‘sha guruh bilan mos kelish darajasi. Garchi sosial rol sosiologik tahlilning yagona birligi deb hisoblanmasada, (chunki u individdarning o‘zaro harakatidan kelib chiqadi) lekin rol jamiyatdagi institusional munosabatlarni o‘rganishda juda foydali hisoblanadi. |
