Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

11-mavzu. SOTSIALIZATSIYA JARAYONLARI 
REJA
1. Sotsializatsiya tushunchasi
2. Sotsializatsiya jarayonlari
3. Shaxs sotsializatsiyalashuvi
4. Shaxs sotsializatsiyalashuvining ikki fazasi
1. “Sotsializatsiya” so’zi ijtimoiylashuv ma’nosini anglatadi. Sotsializatsiya
jarayoni insonning jamiyatga qo’shilishi uchun jamiyatda mavjud bo’lgan va
shakllangan hatti-xarakatlar, me’yorlar, qadriyatlar, madaniyat, din, tarbiya, bilim
va malakalarni, urf-odatlarni o’ziga singdirib borishi va o’zlashtirishiga aytiladi. 
Sotsializatsiya tushunchasi XIX asrning oxirida amerikalik sotsiolog
F.Giddings va frantsuz mutafakkiri G.Tardlar tomonidan fanga kiritilgan edi.
Buning zamirida ular «ijtimoiy muhit ta’sirida shaxsning Shakllanishi, insonning
ijtimoiy tabiatning rivojlanish jarayonini» tushunishgan.
Sotsializatsiya murakkab jarayon hisoblanadi va insonning butun umri
davomida sodir bo’ladi. Bu jarayon 2 davrga bo’linadi:
1.Adaptatsiya – Shaxsning jamiyatda mavjud bo’lgan voqelikka ko’nikishi
yoki moslashishi;
2.Interiorizatsiya – Shaxsning o’z hoxishi,intilishi va irodasi orqali jamiyatga
qo’shilishi.
Sotsiologiyada sotsializatsiya davrlariga yana 2 yondoshuv mavjud:
1-yondashuv – sotsializatsiya jarayoni 3 davrga bo’linadi:
1. Mehnatgacha bo’lgan davr.
2. Mehnat davri.
3. Mehnatdan keyingi davr.
2-yondashuv – sotsializatsiya jarayoni quyidagi davrlarga bo’linadi:
1-davr-go’daklik davri(1 yoshdan 4 yoshgacha)
2-davr-bolalik davri(4 yoshdan 10 yoshgacha)
3-davr-o’spirinlik davri(10 yoshdan 13 yoshgacha)
4-davr-o’smirlik davri(13 yoshdan 18 yoshgacha)
5-davr-mehnat davri 
6-davr-mehnatdan keyingi-nafaqa davri
1
.
Umuman ijtimoiy muhit ta’siri ostida shaxsning Shakllanish jarayonini
tasvirlash uchun «sotsializatsiya» tushunchasi XIX asr oxirida - paydo bo’ldi.
Sotsializatsiya, deganda shaxsning o’z hayot mobaynida o’zi mansub bo’lgan
jamiyatning ijtimoiy me’yorlari va madaniy qadriyatlarini o’zlashtirish jarayonini
tushuniladi. «Sotsializatsiya» tushunchasi « Shaxsni tarbiyalash», « Shaxsni
shakllantirish» tushunchalari bilan chambas bog’liq, biroq u kengpoq tushuncha
bo’lib, insonga barcha mumkin bo’lgan ta’sirlarni qamrab olishga imkon beradi
2
.
1
Nikolаevа E.M. Sotsiаlizаtsiya lichnosti v sovremennom obshestve kаk sinergeticheskiy fenomen/ 
E.M.Nikolаevа // Vest. Kаzаnsk. texn. un-tа. -2013. -№1. S. 63-66.

---

Sotsializatsiyalashtirish bu — aniq bir bilimlar, qadriyatlar va me’yorlarni
qabul qilish jarayoni, o’tgan avlodning tajribasi va ko’nikmalarini egallab, uni
keyingi avlod Shaxsiga jamiyatning hayotida to’liq ishtirok etish uchun bera olish
qobiliyatlari, shuningdek murakkab ijtimoiy jarayonda to’g’ri yo’l tanlab,
siyosatda ongli tanlashni amalga oshirishdir. 
M.Veber ta’kidlaganidek, ijtimoiy faollik uchun uch sifat muhim hisoblanadi:
Shijoat, mas’uliyat va oldinni ko’ra bilish. 
Sotsializatsiyalashtirishning bir necha izohiy jarayonlari mavjud. Ulardan eng
ko’p tarqalgan sotsializatsiyalashtirish Shaxsning nazoratini rivojlantirish jarayoni
sifatidagi qarashlardir. Bu talqin Z.Freyd
3
tomonidan ishlab chiqilgan va
psixoanalizmning klassik g’oyalari bilan bog’liq. Bu nazariya asosida individ
doimo jamiyat bilan ixtilof holatida bo’ladi. Chunki, jamiyat individning dunyoga
kelgandagi xohish-istaklari, biologik (jinsiy) hissiyotlarni bug’ib keladi.
Sotsializatsiyalashtirish jarayoni bundan buzg’unchi his va istaklarini jilovlash
uchun xizmat qiladi. Biroq ularning ustidan jamiyatning nazorati shaxsning erkin
faoliyatiga noqulaylik va ziddiyatlik olib kiradi. Bunda ular fikr erkinligini
yo’qotadilar. Buning natijasida shaxs qo’rquv va asabiylik holatidan qochish
maqsadida o’z-o’zini nazorat qilishiga to’g’ri keladi. 
Bu talqin ch.Kuli
4
va J.Midning
5
ramziy interaktsionizm nazariyasiga
asoslangan. Ular inson bilan atrof muhitning turli xil o’zaro ta’siri asosida shaxs
Shakllanadi deb hisoblashgan. Ch.Kulining fikricha, shaxs uni o’rab olgan
dunyodagi kishilarning muloqoti asosida shakllanadi. YA’ni o’zining «Meni»ni
tevarak atrofdagi ko’zgu orqali anglaydi. 
Insonlar bunday o’zaro ta’sirlar natijasida shaxsiy «men»ni shakllantiradilar.
O’zaro ta’sir jarayonida insonlar rag’batlarga emas, aksincha ularga ta’sir qiluvchi
rag’batlar mohiyatiga o’z munosabatlarini bildiradilar. Boshqa insonlarning fikrni
bayon qilishi, imo-ishoralari, hissiyotlari muhim ahamiyatga ega. Shu munosabat
bilan bu qarash tarafdorlari shaxsga guruhiy ta’sir qilishga e’tiborlarini qaratishadi.
Bu ularga shaxsni sotsializatsiyalashtirish maqsadida ijtimoiy tartib mohiyatini
aniqlashga yordam beradi. Bundan kelib chiqqan holda, tizimning maqsad va
qoidalariga shaxsning ixtiyoriy ravishda bo’ysunishi, shuningdek mavjud ijtimoiy
tizim bilan kelishuvga kelgan individ etuk hisoblanadi.