Soyibjon tillaboyev, akbar zamonov

Yodda tuting!
1912-yilgi q o ‘z g ‘olon xalq norozilik chiqishlarida yangi omilni 
namoyon qildi, y a ’ni qo‘zg ‘olonchilar o ‘qotar aslahalar bilan 
qurollanib, urush olib borish taktikasini o ‘zlashtirgan edilar.
Xalq q o ‘zg ‘olonlari xonlikda ijtim oiy-siyosiy ha­
rakatlar rivojlanishiga kuchli ta ’sir o ‘tkazdi. M am- 
lakatdagi yalpi noroziliklar ta ’siri ostida jadidchi- 
likning X iva xonligidagi k o ‘rinishi, Yosh xivaliklar harakati vujudga keldi. 
U ning Yosh buxoroliklardan farqli jihati harakatda aholining turli qatlam- 
lari — dehqonlar, hunarm andlar, savdogarlar, ziyolilar va m ayda mulkdor- 
larning ishtirok etishi edi.
Yosh xivaliklar harakati rahbarlari Polvonniyoz hoji Yusupov, Bobo- 
oxun Salimov, Bekjon Rahm onov, N azir Sholikorov, Jumaniyoz Sulton- 
m urodov kabi taraqqiyparvarlar boMib, ular Xorazm da katta nufuzga ega 
boMishgan. Yosh xivaliklar o ‘z davrining bilimdon va fozil kishilari boMib, 
X iva xonligida m a’rifat tarqatish va islohotlar o ‘tkazish uchun jiddiy harakat 
qildilar. 1910-yilda xon «lslohotlar loyihasi»ni qabul qildi. Loyiha boshqa­
ruv tizim ini tartibga solishni nazarda tutar edi. Xon devoni saqlab qolinib, 
faqat amaldorlar davlat ta ’m inotiga o ‘tkazilishi moMjallangan edi. Loyihada, 
shuningdek, yangicha m illiy m aktablarni tashkil qilish g ‘oyasi ham ilgari su- 
rilgandi. Takliflar um um iy jihatlari bilan cheklanganligiga qaramasdan, ular 
chuqur islohotlar orqali Xiva davlatchiligi mustaqilligini tiklashga qaratil­
gan edi. Yangicha m illiy m aktablar ta ’lim va madaniyat saviyasini k o ‘tarish 
ham da xivalik ziyolilarning yangi avlodini shakllantirish uchun kerak edi. 
B u ularda xon hokim iyatining m ustabidligiga nisbatan m urosasizlik hissini 
tarbiyalashga xizm at qilardi.
Isloh otlar uchun 
kurash
5 - 0 ‘zbekiston tarixi, 9

---

M uham m ad Rahim xon II vafot etgach, podsho hu­
kum ati yordam ida taxtni uning o ‘gMi A sfandiyor- 
x o n (1910—1918) egallaydi. Petro-A leksandrovskda 
turgan R ossiya harbiy kuchlari m adadiga ishonib, yangi xo n islohotlar 
oMkazdi, ishni zulm ni kuchaytirish va m uxolafatni toMiq m ahv etishdan 
boshladi. 1913-yilda u islohotchilar rahnam olaridan biri, m am lakat bosh 
vaziri Islu m x o ‘ja n i davlat m ablag Marini o ‘zlashtirishda ayblab oMdirtiradi. 
X on buyrugMga k o ‘ra yerlarni yangidan oMchash boshlandi. A slida bu tad- 
bir yangi soliqlarni jo riy qilishdan iborat edi. D ehqonlar esa bunga MangMt 
v a X o‘jay lid a q o ‘z g ‘olonlar koMarish bilan jav o b berishdi.
X onning tayanchi boMgan podsho hukum ati uni uzoq qoMlay olmadi. 
R ossiyadagi 1917-yilgi fevral voqealaridan keyin A sfandiyorxon asosiy 
tayanchi — podsho hukum atidan m ahrum boMib, bir necha m uddat yak- 
kalanib qoldi. Y osh xivaliklar qulay vaziyatdan foydalanib qolishga qaror 
qilishdi v a islohotlar uchun ochiqdan ochiq harakatni boshlab yubordilar.
1917-yil 5-aprelda ular A sfandiyorxondan islohotlar oMkazish to 4g ‘risidagi 
m anifestni im zolashni talab qilishdi. Islohotlar xon hokim iyati saqlangan, 
am m o M ajlis (deputatlar palatasi) va N ozirlar kengashi (V azirlar kengashi) 
bilan cheklangan konstitutsiyaviy m onarxiyani tashkil etishni o ‘z ichiga
olgandi. Y osh xivaliklar, shuningdek, davlat 
mablagMari sarflanishi ustidan nazorat qilish 
uchun m oliya vazirligi, suv taqsim otini isloh 
qilish, xonlikning butun hududida yangi usul 
m aktablarini tashkil qilish uchun qoMnita tu ­
zishni, temiryoMlar va pochta-telegraf tizim i 
qurilishini ham talab qilishgandi. Podsho hu­
kum ati q o ‘shinlari m adadidan m ahrum boMgan 
A sfandiyorxon har qanday yoM bilan hokim i - 
yatni saqlab qolish va vaqtdan yutish m aqsa­
dida islohotlarni am alga oshirish to ‘g ‘risidagi 
m anifestga im zo chekdi.
1917-yil 26-apreldagi M ajlisning birinchi 
sessiyasida 30 nafar xivalik deputat v a turk- 
m anlardan 7 nafar vakil ishtirok etdi. M ajlis 
V azirlar kengashini sayladi. A m m o ikki oy 
oMmasdan xo n boshchiligidagi konservativ