So’z birikmasi va gap (2 soat) reja

Boshqaruv. Hokim so ‘zning talabi bilan to b e so‘z biror shaklda bo'lib, 
shu grammatik vosita orqali tobe so‘z hokim so‘zga bog‘lanadi. Bunda tobe so‘z k 
o ‘makchi va ko‘m ak ch i vazifasidagi so‘z bilan birikadi yoki kelishik q o kshim 
chasini oladi. Odatda, to b e so ‘z ot va ot m a’nosidagi so‘zlardan, ho k im so 
‘z esa fe’l va b a’zan belgi bildiruvchi so‘zlaryoki ko‘makchilar bilan ifodalanadi. 
Til taraqqiyoti natijasida an a shu vositalar o ‘zgaradi, boshqa v o sitalar bilan
alm ashadi, n atijad a to b e va h o k im so‘zning gram m atik aloqa xususiyati
ham o'zgara boshlaydi. Ko’makchili boshqarish sohasida bo’lgan taraqqiyot ayrim 
ko’makchi va shu vazifadagi so’zlarning ishlatilmay qolib ketishi va yangilarining 
paydo bo’lishi bilan bog’liq. Masalan: qadimgi va eski turkiy tillardagi tegu, ashnu, 
o’tru, taba, basa, uzu, tegra, ara, azыn, qaru ko’makchilari orqali boshqaruv eski 
o’zbek tilida kam ishlatiladi. Eski o’zbek tilidagi ayru (bizdin ayru), degin, deguncha 
(yarыm yo’lg’a degin), tegru (kecha tegru), o’tru (anga o’tru), uza kabi ko’makchili 
boshqaruv hozirgi zamon tilida uchramaydi. 

---

bilan // bila ko’makchisi bosh kelishikdagi so’znigina emas, qaratqich 
kelishigidagi so’zni ham boshqargan. Anыng birla urushdы (MK), Bularnыng bila 
sen qatыl ham qaril. (QB) 
Hatto bu ko’makchi eski vosita va o’rin kelishigi formasidagi so’zlarni ham 
boshqargan: Tunla bila ko’chalim (MK) Tongda bila ko’rsa meni o’rdak. (MK) 
Naru (narы) va kezin (keyin) ko’makchilari hozirgi zamon tilida chiqish 
kelishigidagi so’zni boshqarsa, eski turkiy tilda o’rin- payt kelishigi formasidagi 
so’zni ham boshqara olgan: bu yerdin naru (QB), seningda kezin (QB)
Qadimgi va eski turkiy tilda hamda eski o’zbek tilida ko’makchi hisoblangan 
tek // dek hozirgi o’zbek tilida ravish yasovchi affiksga aylanadi va so’zlarni 
boshqaruv munosabatiga kiritish vazifasini yo’qotdi. 
Uchun ko’makchisi eski turkiy tilda jo’nalish kelishigi bilan ham qo’llangan: 
xalqqa uchun (QB) 
Boshqa ko’makchilarning boshqarishida deyarli o’zgarish bo’lmadi. 
 
Vosita kelishigi eski o’zbek tilida XV asr birinchi yarmigacha qo’llangan. Bu 
kelishik formasida bo’lgan ayrim so’zlar (qishin-yozin, ostin-ustin) hozirgi zamon 
tilida vosita kelishigi deb o’qilmaydi. Shuning uchun bu so’zlar hokim so’z bilan 
bitishuv munosabatiga kirishadi. 
Xuddi shuningdek, g’aru // garu, qaru formali jo’nalish kelishigi vositasi bilan 
boshqarish eski turkiy tilda passivlashadi. Eski o’zbek tilida istehmoldan chiqadi. 
(bu formadagi so’zlar vosita kelishigidagi kabi ravishga o’tadi). Tushum 
kelishigining -ig // -ug // -g’ // -ыg’ // -ug’ formalari yordami bilan boshqarish ham 
eski o’zbek tilida iste’moldan chiqadi. 
Boshqarish munosabatini yuzaga chiargan -da//-ta qo’shimchasi qadimgi 
turkiy va qisman eski turkiy tilda o’rin-payt va chiqish kelishiklari mazmun 
munosabatlarini ifodalash uchun xizmat qilgan: Qara ko’lta sungushdimiz(KT), Bu 
at anda yik (MK) 
Eski turkiy tilda chiqish munosabatini ifodalash uchun maxsus –-dan, -tan, -
dыn, -tыn formasi qo’llana boshlaydi. Shunday qilib, boshqaruv munosabatini 
ifodalash uchun yangi bir grammatik vosita o’z o’rnini egallaydi. 
Jo’nalish kelishigi formasi o’rnida tushum kelishigi qo’llangan: Yalыnguq 
anы tanglashur- xalq unga tang qoladi. (MK) 
Jo’nalish kelishigi o’rin kelishigi o’rnida va aksincha: Talim bo’lsa erga adash 
qo’ldashы- yigitda yoru do’stlar ko’p bo’lsa. 
Tinasi o’g’lы yatыg’ma tag’da tegmish- Tinasi o’g’li yotgan toqqa yetdi 
(To’nyuquq). 
Jo’nalish kelishigining chiqish kelishigi o’rnida qo’llanishi: 

---

Uyar begimga adыrыltыm, uyar qadashыmqa adыrыltыm-dongdor begimdan 
ayrildim, mashhur do’stlarimdan ayrildim. Qarы o’kuz balduqa qo’rqmas- qari 
ho’kiz boltadan qo’rqmaydi (MK) 
 
Moslashuv. Moslashuvli so’z birikmasining har ikki komponenti belgili 
bo’lishi qadimgi turkiy tilda kam qo’llanadi: Turk budunыng elin, to’rusin tuta 
bermish (KT)- turk xalqining qabila tuzumini va qonun -qoidalarini ular 
quvvatladilar. Kultegining altunыn, kumushin, ag’ыshыn, barыmыn (KT) -– 
Kulteginning oltini, kumushi, sovg’alari, molini... 
Eski turkiy tilning ilk obidalari (QB,MK,HH)da so’z birikmasining birinchi 
guruhi ko’proq uchraydi:Aning talim yasi tegdi- uning kop zarari tegdi (MK); 
Maning yo’q saqinchim-Mening g’amim yo’q (QB); Aning atasi- Uning otasi (MK).
Eski turkiy va eski o’zbek tilida qaratqichning g’arbiy turkiy formasi ham 
qo’llanadi: Menim mыng yыl umrыmdыn qыrqыn Dovudg’a bag’ishladim 
(Rabg’uziy); menim zikrimni (Rabg’uziy), bizing uchun (Bobur). 
2.Aniqlovchi belgili bo’lib, aniqlanmish belgisiz ham qo’llangan.
Bunday konstruksiyalar asosan qadimgi turkiy va eski turkiy til obidalarida 
uchraydi: Bizning su (KT); Mening er-mening botirligim (o’rxun-yenisey); beging 
at (KT);Bu bizning o’z kishi ol (MK) - Bu bizning o’z kishimizdir. Barchыnnыng 
ko’k kashana- – Barchinning ko’k koshonasi; Tilak yo’q mening (QB); Tavar 
kiming o’kulsa – Kimning moli ko’paysa (MK). 
3.Aniqlovchi belgisiz bo’lib, aniqlanmish belgili bo’ladi.
Moslashuvli so’z birikmasining bu turi uchinchi shaxs formasida qo’llanadi va 
aniqlovchi va aniqlanmish umumiy bir tushunchani ifodalashga yaqinlashadi, aniq 
qarashlilik ifodalanmaydi. Bunday holat yozma yodgorliklar tilida ham, hozirgi 
zamon o’zbek tilida ham keng qo’llanadi: Adiblar adibi fazillar bashi 
(HH);SHaharda qo’ylar pasbanы ul, yazыda qo’ylar shubanы ham ul (Navoiy). 
Belgilig kishi ornы (QB). Atasы atы Mahmud (H.H) 
4.Aniqlovchi ham, aniqlanmish ham belgisiz bo’ladi, ya’ni aniqlovchida 
qaratqich kelishigi, aniqlanmishda egalik affikslari bo’lmaydi. Bunday holat 
qadimgi yozma adabiy tilda ko’proq uchraydi. Masalan: Kun o’rtu-kunning o’rtasi 
(MK), bu iki biriksa bularning ikkisi birlashsa (QB). 
Izofa.Izofa konstruksiyalari eski o’zbek tilida keng qo’llangan: Haki payi 
(Lutfiy); Bulbuli gulshan (Qambar o’g ’li); G’unchayi xandan ; Bulbuli bo’stan 
(Xorazmiy). Shunisi xarakterliki, XVI asr yodnomasi Boburnoma asarida tojikcha 
izofa juda kam qo’llanadi. Umuman, bu xil izofaning qo’llanishi tobora kamayib 
boradi. Faqat qo’shma so’zga aylanib, yaxlit bir birikma deb tushuniladigan ayrim 
tojikcha izofalar saqlanadi, xolos: Dashti qipchaq (Sh. Tar.); a’zoyi badan, ahli ayol 
guli ra’no. 

---

Qadimgi turkiy tilda tojikcha yoki arabcha izofalar uchramaydi. Faqat tojikcha 
izofaga o’xshash birikmalar borki, ular keyingi davrlarga oid yozma yodgorliklarda 
butunlay uchramaydi: Ulug’i xatun – xotinlar ulug’i; singari budun- xalqning yarmi.