So‘z boshi xalqimiz shuni yaxshi bilishi kerak: oldimizda uzoq va mashaqqatli yo‘l turibdi. Barchamiz jipslashib, tinimsiz o‘qib

Uchinchi darajali ta’lim: 
Ham boshlang‘ich, ham o‘rta ta’limdan farqli o‘laroq, 
Yamaykada oliy ma’lumotni ta’minlash deyarli davlatning 
zimmasidadir. Ta’limning ushbu darajasida Yamaykada ilmiy 
darajalar, diplomlar, professional sertifikatlar hamda boshqa oliy 
o‘quv yurtlari mavjud. 
Ta’limni moliyalashtirish: 
Yamaykada ta’limni etarli darajada moliyalashtirish uchun 
hukumat yillik byudjetining katta qismini ta’lim sohasiga ajratadi. 
Shuningdek, o‘qish pulidan tushgan ozgina mablag ‘ta’limni 
moliyalashtirishga yordam beradi. Ta’kidlash kerakki, 6-15 
yoshdagi bolalar uchun mo‘ljallangan boshlang‘ich ta’lim, ayniqsa, 
barcha boshlang‘ich maktablarda bepul. 
 

---

92 
2.4. Evropa mamlakatlarida oliy ta’limning xususiyatlari va 
tarkibi 
Jahonda mavjud ta’lim tizimlarini tahlil etish Evropa 
mamlakatlaridagi 
o‘quv dasturlari va darajalarining o‘ta 
murakkabligi va xilma-xilligini tasdiqlaydi. Shu munosabat bilan 
Sorbon deklarasiyasi ta’lim olishning diplomoldi va diplomdan 
keyingi sikllarini tashkil etishni tavsiya etadi, lekin uning 
davomiyligini qayd etmaydi. Bu borada yuzaga kelayotgan 
munozaralar 3, 5 yoki 8 yil tahsil olishni talab etadigan uch asosiy 
malaka darajasiga ega Evropa modelida mujassamlashadi.
Bakalavriatura bosqichining ham an’anaviy, ham yangi 
kiritilayotgan ekvivalent darajalari 3-4 yil tahsil olishni talab etadi. 
Bakalavriatura 
mavjud 
bo‘lmagan 
ko‘pchilik 
Evropa 
mamlakatlarida birlamchi darajaga erishish uchun 4 yil tahsil olish 
zarur. Magistrlik darajasini olish uchun 5 yil o‘qish odatiy hol 
hisoblansa, doktorlik darajasiga ega bo‘lish uchun 8 yil tahsil olish 
standarti uncha keng tarqalmagan.
AQSh, Buyuk Britaniya va kontinental Evropadan tashqari 
dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida ikki bosqichli tizimdan 
(bazaviy–diplomdan 
keyingi) 
foydalanilsa 
ham, 
ushbu 
mamlakatlarda ta’lim olishning davomiyligi va darajalar tarkibi bir-
biridan keskin farqlanadi. 
Evropada darajalar(malaka) tarkibiga tegishli bir qator muhim 
tendensiyalarni 
ajratib 
ko‘rsatish 
mumkin. 
Ba’zi 
Evropa 
mamlakatlarining 
hukumatlari 
o‘qish davrini ma’lum bir 
me’yorlarga qadar (ko‘pchilik mamlakatlarda bu muddat 2–4 yildan 
oshmaydi) pasaytirish va oraliq bitiruvchilari bo‘lmagan uzoq 
muddatli ta’lim dasturlaridan foydalanadigan mamlakatlarda 
birinchi darajali diplomlarni joriy etish orqali qisqartirishni qo‘llab-
quvvatlaydilar.
Islohotlar natijasida Germaniya va Avstriyada an’anaviy 
darajadagi diplom bilan birgalikda bakalavr (magistr) darajasini 
olish uchun tahsil olish mumkin. Italiya va Fransiyada mavjud 
ta’lim dasturlari birlamchi va diplomdan keyingi sikllar ko‘rinishida 
tashkil etiladi. Ikki bosqichli tizimning elementlari ko‘pgina 
Evropamamlakatlarida mavjud. Hozirgi vaqtda Evropa Ittifoqining 
bir necha mamlakatlaridagina oliy ta’limning hech bo‘lmaganda bir 
qismini qamrab oluvchi ta’limning ikki bosqichli tizimi faoliyat 
yuritmayapti. 

---

93 
Ikki darajali (binar) tizimga ega mamlakatlar universitet va 
nouniversitet sektorlari (va ular darajalari tarkibi) o‘rtasidagi farq 
emirilib bormoqda. Ko‘pchilik mamlakatlar tizimdan tizimga 
o‘tkazishning (yoki eng kamida akademik kreditlarni bir joyga 
jamlash, to‘plash uchun) turli tizimlarini qabul qilishgan yoki qabul 
qilishmoqda. Bu tizimlarning ko‘pchiligi oliy ta’lim muassasalarida 
e’tirof etilayotgan ECTS3 bilan mosdir.
Ko‘pgina 
mamlakatlarda 
universitetlarning 
avtonomiyasi 
darajasini oshirish va sifatni nazorat qilish va baholash bo‘yicha 
yangi tashabbuslarning ko‘payishi tendensiyasi yuzaga chiqmoqda. 
Olimlar o‘rtasida kredit tizimlari va e’tirof etish (tan olinish) 
tizimlari, sifat nazorati, ta’lim olish uchun to‘lov kabi muhim 
jihatlarning mobilligi va shaffofligi borasida ko‘pgina bahs-
munozaralar bo‘lmoqda. Undan tashqari, ushbu munozaralar o‘quv 
yilining tashkiliy tarkibi, xorijda o‘qish va kasbga yo‘naltirilish 
imkoniyatlari kabi amaliy masalalar borasida ham yuzaga 
kelmoqda. 
Dunyodagi oliy ta’lim tizimlarining institusional tarkibini 
o‘rganib, ularning xilma-xilligi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. 
Shunday bo‘lsa ham ikki asosiy tendensiya ustuvorlikka ega.
1. Unitar, yoki yagona kompleks tizim. Bunda oliy ta’lim 
asosan universitetlar va universitet tipidagi institutlarda amalga 
oshirilib, ularda noixtisoslashgan akademik darajalar bilan bir 
qatorda turli darajadagi va davomiylikka ega, kasbga chuqurroq 
yo‘naltirilgan darajalar beriladi. 
2. Binar, yoki dual tizim. U yoki bu darajada Gumboldtning1 
universitet konsepsiyasiga asoslangan an’anaviy universitet sektori 
va alohida oliy ta’limning nouniversitet sektori mavjud bo‘lgan 
tizim. 
Kompleks universitet tizimi tomon qilingan harakatlar hamda 
kuchli nouniversitet oliy ta’limining rivojlantirilishi universitet 
konsepsiyasini kengroq belgilashga sharoit yaratdi. Endilikda 
universitet ta’lim berish bilan to‘liq dastur bo‘yicha ta’lim olish 
o‘rtasida intensiv o‘zaro munosabatlar va muvofiqlashtiruvchi 
institut hisoblanib, unda mustaqil ta’lim olish katta ahamiyatga 
egadir.
Ko‘pgina Evropa mamlakatlari tajribalarining ko‘rsatishicha, 
unitar tizimda taklif qilinayotgan ta’lim dasturlari ko‘pchilik 
hollarda darajasi, xarakteri, akademik va nazariy yo‘naltirilganligi 

---

94 
bo‘yicha binar tizimdagi an’anaviy universitetlarnikidan ko‘ra 
xilma-xilroqdir.
Ko‘pgina dasturlar etarli darajada kasbga yo‘naltirilgan bo‘lib, 
ularda asosan amaliy darslar nazarda tutilgan. Hozirgi kunga qadar 
bu tizim AQSh, BuyukBritaniya va oliy tizimning shunday tizimini 
qabul qilgan bir qator boshqa mamlakatlar (masalan, Shvesiya)da 
amal qilmoqda. Unitar tizimning elementlarini ta’limning boshqa 
an’analariga ega mamlakatlarda (Ispaniya, Italiyada) ham uchratish 
mumkin. 
Binar tizim amal qilayotgan ba’zi mamlakatlarda yaqin 
davrlarga qadar nazariy va tadqiqot xarakteriga ega dasturlarni taklif 
etayotgan universitetlar bilan yuqori darajada kasbga yo‘naltirilgan 
dasturlarni taklif etayotgan nouniversitet oliy ta’lim muassasalari 
o‘rtasida keskin farqlar mavjud edi. Ko‘pchilik mamlakatlarda 
ushbu farq asta-sekin emirilib bormoqda. Bunga nouniversitet 
sektorda diplomdan keyingi sohada va amaliy fanlar sohasida 
akademik ta’lim hajmining ko‘payishi hamda universitetlarning 
kasbga yo‘naltirilayotgan faoliyatdagi qatnashuvining oshib borishi 
sabab bo‘lmoqda.
Universitet sektoriga parallel ravishda kasbiy yo‘naltirilgan oliy 
ta’lim muassasalari tashkil etilishining asosiy maqsadlari ko‘pchilik 
mamlakatlarda birxil, ya’ni:
- mehnat bozori ehtiyojlarini qondirish maqsadida kasbiy 
jihatdan yanada kuchliroq yo‘naltirilgan va iqtisodiy jihatdan 
asoslangan ta’lim turlarini taklif qilish; 
- oliy ta’lim olishga, davlat xarajatlarini amalga oshirmagan 
holda oliy ta’lim muassasalariga qabul qilish; 
- 
innovasion 
yondashuvlar 
yordamida 
talabalarning 
noan’anaviy guruhlari ehtiyojlarini qondirish; 
- 
amaliy 
tadqiqotlar 
ba’zi 
elementlarining 
o‘qitishga 
yo‘naltirilgan dasturlarini amalga oshirish; 
- mavjud kasbiy-texnik ta’lim tizimini modernizasiyalash. 
Masalan, Germaniya dunyoda birinchilar qatorida 1970-yillarda 
Fachhochschulen – universitet oliy ta’lim tizimiga parallel bo‘lgan, 
o‘z vazifa va maqsadlariga ega bo‘lgan mustaqil oliy ta’lim 
sektorini joriy etdi. Germaniyadan so‘ng bu yo‘ldan Avstriya, 
Belgiya, Finlyandiya va Gollandiya mamlakatlari ham borishdi. 
Buyuk Britaniyada binar tizim 1991 yilga qadar faoliyat yuritdi. 
Ushbu tizimdan qisman voz kechgan politexnika ta’lim muassasala-

---

95 
ri universitet maqomini oldi. Ushbu jarayon jamiyatdagi va 
yuqorida qayd etilgan ikki tizimda bo‘lib o‘tayotgan hodisalar 
natijasida amalga oshib, universitet va politexnika ta’limi 
o‘rtasidagi farqni kamaytirdi.